مؤلف بزرگترین دانشنامه پزشکی به زبان فارسی

خبرگزاری آنا- هدا عربشاهی: زین‌الدین ابوالفضائل اسماعیل بن حسین جرجانی (گرگانی) معروف به سید اسماعیل جرجانی از دانشمندان ایرانی اهل گرگان در سده ۱۲ میلادی است. جرجانی پزشک دربار دو فرمانروای خوارزم به‌نام‌های قطب‌الدین محمد و پسر و جانشینش علاءالدین اتسز بود. او برای قطب‌الدین محمد کتابی باعنوان ذخیره خوارزمشاهی به رشته تحریر درآورد که به‌عنوان بزرگ‌ترین دانشنامه پزشکی جالینوسی شناخته می‌شود. بعد‌ها کتاب دیگری بانام خفّی علائی نوشت که آن را خلاصه‌ای از کتاب ذخیره می‌دانند. پس‌از این دو کتاب و به درخواست مجدالدین ابومحمد صاحب بن محمد بخاری، وزیر اعظم علاءالدین اتسز بین سال‌های ۱۱۲۸ تا ۱۱۳۶ میلادی کتابی باعنوان الأغراض الطبیة و المباحث العلائیة نوشت.  

اهمیت آثار سید اسماعیل جرجانی در این است که پس از چند سده تالیف آثار بزرگ پزشکی ازجمله کتاب‌های محمد زکریای رازی و ابن‌سینا به زبان عربی، جرجانی آثارش را به زبان فارسی نوشت و این‌گونه کسانی که عربی نمی‌دانستند توانستند از کتاب‌هایش استفاده کنند و به‌همین‌علت، آثار او هم از جنبه مطالعه تاریخ پزشکی در وسعت جغرافیایی ایران تاریخی آن‌زمان و هم برای بررسی پیشرفت زبان تخصصی فارسی (در این‌مورد زبان تخصصی در حوزه پزشکی) از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.  جامی شکیبی گیلانی، پزشک ایرانی شیفته زبان‌شناسی، بخش بزرگی از واژگان پزشکی «فارسی سره» را از کتاب ذخیره خوارزمشاهی استخراج کرده است که به‌عنوان راهنما و الگویی برای واژه‌سازی حدود ۴۴۰ اصطلاح پزشکی نوین به فارسی استفاده شده است. از سوی دیگر، برتران تیری دو کروسل دِز ایپس، پزشک فرانسوی، چشم پزشکی و دندانپزشکی جرجانی را در کتاب ذخیره مطالعه کرده است. باوجوداین، به‌نظر می‌رسد که کتاب اغراض از منظر استخراج اصطلاحات پزشکی به زبان فارسی تاکنون مورد توجه چندانی نگرفته است.  .  

نسخه خطی از تشریح در کتاب ذخیره خوارزمشاهی- این نسخه در سال ۱۶۶۳ در دوره صفویه تهیه شده است

از دیگر آثار جرجانی می‌توان به التذکره االاشرفیه فی‌الصناعه الطبیه، کتاب حفظ سلامتی (کتاب فی حفظ الصیحات)، کتاب آناتومی، الطب الملکوکی، یادگار در دانش پزشکی و داروسازی، الرساله المنبه، کتاب اخلاق و مقاومت در برابر امیال و کتاب فی‌الرد الفلسفه اشاره کرد. او در کتاب‌هایی که در حوزه پزشکی نوشته است همواره از طبیبان و دانشمندان پیش‌از خود به‌ویژه، ابوعلی سینا، محمد بن زکریای رازی، علی بن عیسی کحال، جالینوس، بقراط و ارسطو یاد کرده است.  

جرجانی را همچنین بنیانگذار علم آزمایشگاه می‌شناسند و از این‌رو، در ایران از سال ۱۳۸۲ در بزرگداشت این دانشمند فارسی‌زبان، همه‌ساله ۳۰ فروردین را باعنوان روز علوم آزمایشگاهی پاس می‌دارند.   

ذخیره خوارزمشاهی 

جرجانی ذخیره خوارزمشاهی را در مجموع در ۱۱ کتاب نوشته است که کتاب اول از ۶ گفتار شامل حدود علم پزشکی و فوایدش و شناختن جوهره بدن انسان و چیستی و چگونگی شناختن خلط‌ها و مزاج‌ها، کتاب دوم از ۹ گفتار شامل احوالات بدن انسان، وضعیت تندرستى و بيمارى و علل و اسباب امراض و شناختن وضعیت نبض و هرآنچه چون غرق و ادرار و ... که از مجاری بدن بیرون می‌آیند، کتاب سوم از ۱۴ گفتار در دو بخش شامل حفظ تندرستى، غذا و نوشیدنی‌ها، خواب و بيدارى، حركت و سكون و آشنایی با رایحه‌ها و عطرها و استفاده از روغن‌ها و داروی مسهل‌کننده، شیوه‌های خون‌گرفتن، حجامت، زالو انداختن، شیاف و همچنین بررسی امراض روانی چون خوشحالی و غم، كتاب چهارم از ۴ گفتار شامل آشنایی با امراض و پيش‌بينى آينده بيمارى، كتاب پنجم از ۶ گفتار شامل انواع تب و علل و علائم و شیوه درمان آن، كتاب ششم از ۲۱ گفتار شامل انواع امراض و درمان همه اعضای بدن از سر تا پا، كتاب هفتم از ۷ گفتار شامل درباره انواع ورم‌ها و درمان جراحات و زخم‌ها و شکستگی‌ها، کتاب هشتم از ۳ گفتار شامل پاکيزگى و آراستگى ظاهر مردم، كتاب نهم از ۵ گفتار شامل زهرها و پادزهرها، کتاب دهم از ۱ گفتار شامل فواید اعضای بدن جانوران و کتاب یازدهم از ۲ گفتار شامل داروسازی (قرابادین) تشکیل شده است. 

جرجانی همچنین در این کتاب، بیماری گواتر یا غمباد (هرنوع بزرگ‌شدگی غیرطبیعی غده تیروئید)، اگزوفتالمی (بیرون‌زدگی کره چشم از حفره چشم به‌دلیل ابتلا به نوعی پرکاری تیروئید) و تپش قلب را ثبت کرده است. 

نسخه خطی از کتاب الأغراض الطبية و المباحث العلائية- این نسخه در دوره ایلخانیان سده‌های ۱۳ و ۱۴ میلادی تهیه شده است

کتاب خفّي علائی   

خفّی علائی دومین کتاب پزشکی جرجانی است که این دانشمند آن را به زبان فارسی نوشته است و می‌توان گفت که خلاصه‌ای ساده‌شده از کتاب ذخیره خوارزمشاهی است. این کتاب از دو بخش اصلی تشکیل شده که بخش نخست آن متشکل از دو مقاله، به موضوعات نظری و بخش دوم آن متشکل از هفت مقاله، به موضوعات عملی اختصاص دارد. این کتاب باعنوان «تذکره الاشرافیه فی اسناح الطبیه» به عربی ترجمه شده است. 

اولین مقاله بخش نخست به مباحثی چون هوا، فصول سال‌، پوشاک، شهر و منزل، غذا، آب، نوشیدنی‌ها و خواب و بیداری می‌پردازد و مقاله دوم از همین بخش درباره بیماری، بحران و علل آن، احوال بدن انسان و نشانه‌های فرا رسیدن زمان مرگ است. در بخش دوم، نخستین مقاله توصیه‌هایی به پزشکان است و در مقاله دوم، علاج امراضی چون بیماری‌های گوش و حلق و بینی و دهان و دندان بررسی می‌شود.  

جرجانی در ادامه این بخش، در مقاله سوم به درمان تب‌ها و آبله و حصبه، در مقاله چهارم به ورم‌ها (آماس)، جراحات و زخم‌ها، در مقاله پنجم به مداوای شكستگى استخوان و كوفتگى و بيرون‌زدن استخوان‌، در مقاله ششم به پاکیزگی و آراستگی بدن و در مقاله هفتم به درمان و معالجه مسمومیت‌ها پرداخته است.