بَنو موسی؛ سه برادر ایرانی پیشرو در نهضت ترجمه!

خبرگزاری آنا- هدا عربشاهی: محمد، حسن و احمد بن موسی، پسران موسی بن شاکر خراسانی، دانشمند و مهندس ایرانی دارالحکمه بغداد، در حوزه‌های مختلف علم از تبحر و دانش بالایی برخوردار بودند و به ریاضیات، نجوم، موسیقی و مکانیک علاقه داشتند. این سه برادر دانشمند برای خودشان رصدخانه‌ای نجومی ساختند، آثاری مکتوب از خود به یادگار گذاشتند و به‌عنوان پیشروان نهضت ترجمه، برگردان آثار یونانی به عربی را ترویج کردند. همان‌طورکه گفته شد یافتن اخبار مجزا از بنو موسی دشوار است. درواقع، معروف‌ترین اثر آنها که کتاب معرفت مساحات الاشکال (کتاب اندازه‌گیری اشکال صفحه‌ای و کروی) نام دارد به کتاب سه برادر در هندسه معروف است. آن سه را می‌توان از پیروان ریاضیات یونانی در نظر گرفت، زیرا از روش‌های کلاسیک برای توسعه راه‌های نو و رویکردهای جدید بهره می‌بردند. 

منجمان بغداد در کنار چهره‌های برجسته‌ای چون برادران بنو موسی که به موفقیت‌های قابل توجهی در زمینه علم دست یافتند، شیوه‌های نجومی را برای اندازه‌گیری «ارتفاع بیشینه و کمینه خورشید» هنگام مشاهده ماه‌گرفتگی توسعه دادند. همچنین دب اکبر، صورت‌فلکی خرس‌مانندی از ستارگان، در رصدخانه‌ای در بغداد که به نام برادران بنو موسی نامگذاری شده بود، رصد شد.  

موسی بن شاکر، پدر این سه برادر، منجم بزرگی بود که در خراسان در شمال‌شرقی ایران به‌دنیا آمد و سه پسر او در عصری که اسلام در اوج شکوه بود، در دارالحکمه معتبر و انحصاری بغداد تحصیل کردند. پس‌از سقوط امپراتوری رم، این سه نفر زندگی‌شان را صرف سفرهایی به سرزمین‌های مختلف، جمع‌آوری و حفظ متون ارزشمند در ایتالیا و یونان کردند. آنها با تکیه بر دانش موجود در این متون، آثار شگفت‌انگیزی خلق کردند، آبراه‌ها و ادوات مبتکرانه ساختند و ده‌ها کتاب نوشتند و به‌این‌ترتیب، دانشی را که پس‌از سقوط امپراتوری رم تقریباً از بین رفته بود حفظ کردند و از آن بهره بردند. همچنین مشخص است که کار این سه برادر به‌شدت بر کار بدیع‌الزمان اسماعیل جَزَری که گاه از او به‌عنوان یکی از «پدران رباتیک» یاد می‌شود تأثیر گذاشت. جزری هم به‌نوبه خود با توسعه نوآوری‌هایی بر سایر دانشمندان اثر گذاشت. تاجایی‌که، لئوناردو داوینچی که در پایان دوران طلایی اسلامی، مشعل تقریباً خاموش‌شده نوآوری را به دست گرفت از دانش جهان اسلام محافظت کرد و از این دستاوردها بهره‌مند شد. برای‌مثال، شیر یا سوپاپ مخروطی ازجمله ابداعات برادران بنوموسی بود که بعدها در طرح‌های داوینچی دیده شد.  

کتاب الحیل (کتاب ترفندها) مشتمل بر حدود ۱۰۰ اختراع از برادران بنو موسی

وضعیت سیاسی در زمان برادر بنو موسی 

هارون‌الرشید در ۱۴ سپتامبر ۷۸۶ میلادی، پنجمین خلیفه خاندان عباسی شد. هارون از دربار خود در پایتخت بغداد بر امپراتوری اسلام که از مدیترانه تا هند امتداد داشت، حکمرانی می‌کرد. او فرهنگ را به دربار خود آورد و کوشید تا رشته‌های فکری‌ای را که در آن‌زمان در جهان عرب شکوفا نبود، ایجاد کند. نمونه‌ای از این تغییر در زندگی موسی بن شاکر پدر برادران بنو موسی دیده می‌شود که در جوانی دزد بود اما به علم روی آورد و در نجوم تبحر زیادی پیدا کرد. در زمان سلطنت هارون‌الرشید بود که حَجاج بن یوسف بن مطر، ریاضی‌دان عرب، اولین ترجمه عربی اصول اقلیدس را برای یحی بن خالد ( یحیی برمکی) وزیر هارون‌الرشید انجام داد. این‌گونه، اولین گام‌ها برداشته شد تا ریاضیات یونانی در امپراتوری اسلامی گسترش یابد. 

هارون دو پسر داشت که امین برادر بزرگتر و مامون برادر کوچکتر بود. هارون‌الرشید در سال ۸۰۹ درگذشت و بین دو پسرش بر سر جانشینی، جنگی خونین در گرفت و مامون پیروز میدان شد و به خلافت رسید. اما پیش‌از رسیدن به خلافت با موسی بن شاکر دوست صمیمی شد و هنگامی‌که موسی بن شاکر درگذشت، مأمون سرپرستی برادران بنو موسی را به عهده گرفت. برادران در بغداد از بهترین تحصیلات برخوردار شدند و هندسه، مکانیک، موسیقی، ریاضیات و نجوم آموختند. مأمون کارهای پدرش را در حمایت از فرهنگ دنبال کرد و فرهنگستانی به نام دارالحکمه تأسیس کرد که در آن، آثار فلسفی و علمی یونانی ترجمه می‌شد. او همچنین کتابخانه‌ای از نسخه‌های خطی ایجاد کرد. مأمون علاوه بر دارالحکمه، رصدخانه‌هایی ساخت که در آنها منجمان مسلمان می‌توانستند بر دانشی که مردمان پیشین به دست آورده بودند بیفزایند. مأمون بااستعدادترین مردان ازجمله برادران بنو موسی را برای دارالحکمه به خدمت گرفت. او همچنین خوارزمی، ابوموسی اسحاق کَندی و حَجاج را منصوب کرد. حُنَیْن بن اسحاق، دانشمند مترجم و پزشک مسیحی نسطوری عرب، و بعدها ثابت بن قره ریاضیدان و مترجم، در دارالحکمه با برادران بنو موسی کار می‌کردند و نهضت ترجمه را توسعه می‌دادند. این‌میان، محمد دوست صمیمی حُنین شد. 

سال ۸۳۳ میلادی، مأمون درگذشت و برادرش معتصم جانشین او شد. دارالحکمه همچنان به شکوفایی ادامه می‌داد. معتصم در سال ۸۴۲ میلادی درگذشت و واثق جانشین او شد اما در راه رفتن به سفر حج درگذشت و برادرش متوکل در سال ۸۴۷ میلادی خلیفه شد. در زمان هر دو خلیفه، مجادلات داخلی و رقابت‌هایی میان علمای دارالحکمه به‌وجود آمد که برادران بنو موسی قطعاً در این رقابت‌ها دخالت داشتند. تاجایی‌که حتی با کَندی دشمن شدند. بعدها، متوکل آنها را برای ساختن آبراه شهر جعفریه به‌کار گرفت.  

کتاب معرفت مساحات الاشکال دانشگاه کلمبیا نیویورک

دستاوردهای سه برادر 

مطالعه‌شده‌ترین رساله‌ای که بنو موسی نوشته‌اند کتاب معرفت مساحات الاشکال است که در فارسی با عنوان کتاب اندازه‌گیری اشکال صفحه‌ای و کروی شناخته می‌شود. این اثر ازطریق ترجمه به لاتین با‌عنوان Liber trium fratum de geometria اثر ژرار کرمونایی، مهم‌ترین مترجم عربی به لاتین سده دوازدهم میلادی، بین دانشمندان اروپایی به‌خوبی شناخته شد. این رساله مسائل مربوط به اندازه‌گیری دایره، کره و استوانه را مشابه آنچه که در دو متن ارشمیدس دیده می‌شود مطرح می‌کند و شباهت‌های زیادی در روش‌های بنوموسی و ارشمیدس در اندازه‌گیری این اشکال دیده می‌شود. باوجوداین، تفاوت‌های زیادی هم میان این شیوه‌ها به چشم می‌خورد که اگرچه در نگاه اول ممکن است مهم به‌نظر نرسند، اما اولین گام‌ها را به‌سوی رویکرد جدیدی به ریاضیات ارائه می‌کنند. به‌طوری‌که، هرچند بنوموسی از روش اِفْنا، روشی برای یافتن مساحت یک شکل، که ائودوکسوس، ریاضیدان یونانی و از شاگردان افلاطون ابداع کرد و ارشمیدس آن را به نحو مؤثری به‌کار برد، بهره می‌بردند باوجوداین، بخشی از این روش را حذف کرده بودند. 

آنها همچنین گامی قطعی به جلو برداشتند. یونانیان مساحت‌ها و حجم‌ها را به‌عنوان اعداد در نظر نمی‌گرفتند، بلکه فقط نسبت‌های مساحت‌ها را با هم مقایسه می‌کردند. مفهوم بنوموسی از عدد، گسترده‌تر از یونانیان است. به‌عنوان مثال آنها عدد پی را به‌این‌صورت توصیف کردند: قدری که وقتی در قطر دایره ضرب می‌شود محیط به‌دست می‌آید. 

بنو موسی همچنین برهان‌های هندسی را معرفی کردند که شامل تصور اجسام هندسی متحرک است. آنها به‌ویژه از روش‌های سینماتیک برای حل مسئله کلاسیک سه برش یک زاویه استفاده کردند. 

این سه برادر، کمک‌های زیادی هم در توسعه نجوم کردند. مأمون به آنها دستور داده بود که درجه‌ای از عرض جغرافیایی را اندازه‌گیری کنند و آنها اندازه‌گیری‌های خود را در صحرای شمال میان‌رودان انجام دادند و همچنین رصدهای زیادی از خورشید و ماه از بغداد و سامرا را ثبت کردند. محمد و احمد طول سال را اندازه گرفتند و مقدار ۳۶۵ روز و ۶ ساعت را به‌دست آوردند. 

از دیگر آثار این سه برادر، کتاب الحیل (کتاب ترفندها) است که بیش‌از ۱۰۰ اختراع این برادران را در سامانه‌های کنترل شرح می‌دهد. یکی از این شرح‌ها مربوط به معرفی حلقه بازخورد برای کنترل چند دستگاه مکانیکی است.