نبوغ ایرانی- ۵؛
ریاضیدان ایرانی که الگوریتم برآمده از نام اوست| خوارزمی، پدر جبر امروزی
ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی (حدود ۷۸۰ تا حدود ۸۵۰ میلادی)، ریاضیدان، منجم و جغرافی‌دان ایرانی و پدر جبر امروزی است. خوارزمی به‌عنوان یکی از دانشمندان عصر طلایی علم‌وفناوری اسلامی، در بغداد زندگی می‌کرد و مسئول بزرگ‌ترین کتابخانه جهان، دارالحکمه بود.
خبرگزاری علم‌وفناوری آنا- هدا عربشاهی: شهر بغداد در دوره خلافت مامون (۸۱۳ تا ۸۳۳ میلادی) به رونق ادامه داد و به مهم‌ترین مرکز فرهنگی دنیا تبدیل شد. خلیفه جاه‌طلب عباسی کتابخانه‌‌ای به نام دارالحکمه را گسترش داد و آن را به اوج شهرت رساند. درواقع، از اواسط سده نهم میلادی به‌لطف کاغذ که استفاده از آن به‌تازگی آغاز شده بود دارالحکمه به بزرگ‌ترین بایگانی کتاب در کل جهان و همچنین به مرکز ترجمه تبدیل شد. نجوم بطلمیوسی که مدت کوتاهی از ترجمه‌اش می‌گذشت، تایید رصدهای یونانیان را ضروری می‌ساخت. همچنین محاسبات حرکت ماه می‌بایست با دقت انجام می‌شد زیرا براساس ماه بود که ماه‌های قمری در تقویم اسلامی مشخص می‌شد.
ازاین‌رو، مامون خیلی زود به لزوم فراهم‌کردن محلی مناسب برای منجمان متقاعد شد و این‌گونه، اولین مرکز نجومی در جهان اسلام شکل گرفت: رصدخانه شمّاسیه. این رصدخانه در ناحیه شمال‌شرقی بغداد بنا شد و درست در این مکان بود که محمد بن موسی خوارزمی، دانشمند ایرانی اهل خوارزم (در ازبکستان کنونی) کار و تحصیل کرد. درباره زندگی خوارزمی اطلاعات کمی در دسترس است اما مدارکی موجود است که نشان می‌دهد در دوره مسئولیت او در دارالحکمه، بسیاری از آثار ریاضی مهم دوره یونانی‌هلنی، ایران باستان، بابل و هند به عربی ترجمه شد و به لطف او، اصطلاحاتی چون الگوریتم و جبر شکل گرفت. اما شهرت او درمقام دانشمندی بزرگ بی‌شک طی قرن‌ها دست نخورده باقی مانده آنچنان‌که در بزرگداشتش گودالی در ماه در به نام او نامگذاری شده است.
نجوم و جغرافی
در حوزه نجوم او نه‌فقط جداول سدهانت (زیج) اسحاق ابراهیم بغدادی فزاری را تکمیل کرد و آنها را در ۳۷ فصل، ۱۱۶ جدول و یک جدول مقادیر سینوسی سازماندهی کرد، که گروه منجمان رصدخانه شمّاسیه را هم سرپرستی کرد. سدهانت (زیج) بر اساس آثار نجومی هند است. متن هندی که خوارزمی رساله‌اش را به استناد آن قرار داد، نوشتاری است که حدود سال ۷۷۰ میلادی به دربار بغداد اهدا شده بود. زیج جدولی است که در نجوم اسلامی کاربرد داشت و نام، موقعیت و زمان حلول ستارگان و کواکب را نشان می‌داد. از زیج خوارزمی دو نسخه به زبان عربی نوشته شده که هر دو از بین رفته‌اند. اما ترجمه‌ای به لاتین هم از این نسخه‌ها موجود است که باقی مانده‌اند.
موضوع مهمی که خوارزمی به آن پرداخته است، تقویم است. محاسبه موقعیت واقعی خورشید، ماه و سیارات، جداول سینوس‌ها و مماس‌ها، نجوم کروی، اختلاف منظر و محاسبات کسوف و قابلیت رویت ماه. اگرچه کار نجومی او براساس کارهای منجمان هندی بود اما تحت تاثیر کار بطلمیوس هم قرار گرفته بود.
خوارزمی در جغرافیا هم سهم قابل توجهی ارائه کرد، تاجایی‌که به گفته برخی، او را باید شایسته عنوان نخستین جغرافی‌دان جهان اسلام دانست. مسئله دیگری که در آن‌زمان وجود داشت مربوط به مشخص‌کردن جهت دقیق مکه بود که برای تعیین قبله نماز ضروری بود، بنابراین خلیفه دستور ساخت نقشه جغرافیایی جهان و اندازه‌گیری محیط زمین را صادر کرد: دو پروژه‌ای که خوارزمی در خط مقدمشان حضور داشت. این دانشمند ایرانی در كتاب صورة الأرض (کتابی درباره شکل زمین) که بازبینی جغرافیای بطلمیوسی بود با بهبود داده‌های این دانشمند یونانی، دستورالعمل‌هایی برای نقشه جدیدی از سیاره ما ارائه و عرض جغرافیایی دریای مدیترانه را از ۶۳ درجه به۵۰ درجه و موقعیت بعضی شهرهای آفریقایی و آسیایی را تصحیح کرد.
جبر
رویکرد سیستماتیک و منطقی خوارزمی برای حل معادلات خطی و درجه دوم به شکل‌گیری رشته جبر منجر شد. او پس‌از معرفی اعداد طبیعی، در بخش اول کتابش با نام «الكتاب المختصر في حساب الجبر والمقابلة» حل معادلات را معرفی می‌کند. معادلاتش یا خطی یا درجه دوم است و از واحدها، ریشه‌ها و مربع‌ها تشکیل شده است. کلمه جبر از واژه عربی الجبر، به‌معنای جبران یا تکمیل گرفته شده است و همان‌طور‌که او توضیح می‌دهد جبر یکی از دو عملیاتی است که برای حل معادلات درجه دوم استفاده می‌شود. خوارزمی این کتاب را در سال ۸۲۵ میلادی نوشت و ترجمه آن، باعنوان Algoritmi de numero INDORUM به لاتین در سده دوازدهم میلادی سبب شد که نظام عددنویسی هندی و عربی بعد از خاور نزدیک و خاورمیانه در اروپا هم گسترده شود.
درواقع، تا پیش‌از معرفی این کتاب و همچنین کتاب الحساب الهند به اروپاییان، در غرب از اعداد یونانی‌رمی I (برای ۱)، II (برای ۲)، III (برای ۳)، IV (برای ۴)، V (برای ۵)، VI (برای ۶)، VII (برای ۷)، VIII (برای ۸)، IX (برای ۹) و X (برای ۱۰) استفاده می‌شد. خوارزمی باعث شد که شکل اعداد در اروپا از یونانی‌رمی به هندی‌عربی تغییر کند و با شکل چپ‌نویسی‌شده این اعداد و به‌صورت 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 رواج یابد. همچنین با ترجمه این کتاب به لاتین بود که نماد موقعیتی و عدد صفر از قرن دوازدهم به دنیای غرب معرفی شد.
دانشمند ایرانی در این اثر با رویکردی بدیع، قواعد جبر را برای استفاده همگانی و کاربردی آن در زمینه‌های مختلف زندگی روزمره تعریف می‌کند. به لطف این رساله، برای اولین‌بار مجهول (x) که او آن را شیء می‌نامد ارائه می‌شود و روشی کلی را نشان می‌دهد که می‌توان با کمکش و از‌طریق روش محاسبه شماتیک معروف به الگوریتم معادلات خطی و ربع را حل کرد.
اما نکته جالب‌توجه این است که خود واژه الگوریتم درواقع شکل لاتینی‌شده نام خوارزمی است که در عربی به‌صورت الخوارزمی نوشته می‌شود و در ابتدای ترجمه لاتین کتاب، به‌صورت «DIXIT ALGORIZMI» آمده است.
انتهای پیام/
