یادداشت| داوری همتا؛ به سوی یک سازوکار منصفانه

خبرگزاری علم و فناوری آنا، نوید فرخی: هنگامی که پژوهشگران یک تحقیق علمی را به سرانجام رساندند، پیش از اینکه یافته‌هایشان به صورت عمومی منتشر شود، باید آن را از فرایندی به نام «داوری همتا» (Peer review) عبور دهند. داوری همتا به زبان ساده بدین معنی است که تحقیقات یک دانشمند توسط سایر متخصصان هم‌تراز (همتایان) در آن رشته مورد بررسی علمی قرار گیرد. داوران خطاهای احتمالی، اعتبار علمی و ارجاعات مطالعه را بررسی می‌کنند. این فرآیند به کشف اشتباهات کمک می‌کندو کیفیت تحقیقات علمی را بالا می‌برد.

در عصر حاضر که خرافه‌گرایان و اهالی شبه‌علم در هر عرصه‌ای جولان می‌دهند، داوری همتا با پالایش تحقیقات و وضع استانداردهای دقیق می‌تواند اعتماد عمومی را جلب کند. داوری همتا همچنین باعث ارزیابی منصفانه پژوهش‌ها می‌شود و فرصتی را برای بازخورد و پیشنهادات ارزشمند سایر محققان فراهم می‌کند. در عین حال کمک می‌کند تا اطمینان حاصل شود فقط اطلاعات دقیق و قابل اعتماد منتشر شوند. به طور کلی داوری همتا بخش مهمی از علم امروز است.

چالش‌های داوری همتا

 هیچ مکانیزم و سیستمی بی‌عیب و نقص نیست و به داوری همتا نیز نقدهایی را می‌توان وارد کرد. هر سیستمی ممکن است در برهه‌ای با چالش‌ها و محدودیت‌هایی مواجه شود که بر عملکرد آن تأثیر بگذارد.در مورد داوری همتا نیز مشاهده می‌شود که این روش از انتقادات و چالش‌ها مستثنی نیست و اجمالاً می‌توان مواردی برشمرد، هر چند این موارد به هیچ وجه بدین معنی نیست که باید از داوری همتا صرف‌نظر کرد، زیرا اصلی‌ترین و کارآمدترین روش‌ برای ارزیابی تحقیقات علمی است و هدف طرح این مسئله بهبود داوری همتا و از بین بردن چالش‌های آن است.

داوری همتا قبل از هر چیز و اولاً روند بسیار کُندی دارد. محققان اغلب ماه‌ها منتظر بررسی مقالات خود هستند. این تأخیر می‌تواند پیشرفت علمی را آهسته کند و اکتشافات مهم به دلیل زمان انتظار طولانی متوقف شوند. تردیدی نیست که بررسی دقیق برخی تحقیقات زمان می‌برد، اما همزمان طولانی شدن این روند برای دانشمندان ممکن است ناامید کننده باشد و شور و اشتیاق لازم را در آنها تضعیف کند. یافتن داور همتا کار ساده‌ای نیست. اغلب دانشمندان بسیار مشغول هستند و زمان کمی برای بررسی کارهای دیگران دارند. مجلات اغلب برای یافتن داوران با صلاحیت با مشکل مواجهند و این کمبود نیرو هم باعث ایجاد صف طولانی می‌شود و هم می‌تواند داوران را خسته کند.

دوماً در طی این فرایند گهگاه بازخوردهای متفاوتی ارائه می‌شود. به عبارت دیگر داوران مختلف می‌توانند بازخوردهای متناقضی را در مورد یک مقاله ارائه دهند. این امر ممکن است نویسندگان را سردرگم کند. در حالی که به طور کلی نظرات به بهبود تحقیق کمک می‌کند، اما ناهماهنگی اظهارات می‌تواند کار نویسندگان پژوهش را سخت کند.

سوماً اینکه انجام داوری همتا باری بر دوش دانشمندان است و زمان و تلاش زیادی می‌برد. از سوی دیگر در بسیاری مواقع دانشمندانی که با دقت بالا یک کار را مورد بررسی قرار می‌دهند، هیچ اعتبار معنوی از بابت آن دریافت نمی کنند. فقدان یک پاداش معنادار می‌تواند دانشمندان را از مشارکت جدی منصرف کند و بدون حضور بازبینان کافی، سیستم داوری همتا مشکل پیدا می‌کند.

چهارم اینکه غالباً فرآیند داوری فاقد شفافیت است. داوران معمولاً ناشناس می‌مانند که به خودی خود مزایایی دارد اما گاهی اوقات، بازبینان بدون ارائه پیشنهادهای مفید، به انتقادی می‌پردازند که قابل پاسخ‌دهی نیست. به عبارت دیگر نویسندگان نمی‌توانند در مورد بازخوردها با داوران بحث کنند و استدلال‌های خود را بیاورند. این امر از درک متقابل جلوگیری می‌کند.

پنجم اینکه داوری همتا همیشه باعث کشف خطا و جلوگیری از تقلب نمی‌شود. متأسفانه در دنیای علم این اتفاق پیش آمده که برخی از محققان داده‌های خود را دستکاری کنند و داوران اولیه متوجه جعلی بودن نتایج نشوند. هنگامی که نتایج جعلی منتشر شد هم  دانشمندان دیگر را فریب می‌خورند و هم عموم مردم. یک نمونه تاریخی از این مسئله، ماجرای جنجال واکسن ام ام آر (سرخک، اوریون و سرخچه) و ارتباط دادن آن با بیماری اوتیسم است؛ جنجالی که از یک مطالعه علمی داوری‌شده آغاز شد. در سال ۱۹۹۸ مقاله‌‌ای در مجله معتبر لنست منتشر شد. دکتر ویکفیلد و همکارانش با بررسی ۱۲ کودک که واکسن ام ام آر دریافت کرده بودند ادعا کردند واکسن ام ام آر با اوتیسم ارتباط دارد. هر چند این مقاله جلوتر رترکت (بازپس‌گیری از انتشار) شد اما تحت تأثیر این خبر، پوشش واکسن ام ام آر در بریتانیا از ۹۵ درصد در میانه دهه نود به ۷۰ درصد در ۲۰۰۱ رسید و به تبع آن آمار ابتلا به سرخک و سرخچه و اوریون افزایش یافت.

در نهایت سیستم داوری همتا به دلیل موانع فرهنگی نمی تواند فراگیر باشد. بسیاری از دانشمندان کشورهای غیرانگلیسی‌زبان لزوماً سطح سواد زبان انگلیسی شان در اندازه‌ای نیست که بتوانند مقاله‌ای را به زبان انگلیسی مورد سنجش قرار دهند، حتی اگر خبره‌ترین منبع و کارشناس در مورد آن علم محسوب شوند! جدای از اینکه دیدگاه‌های متنوع در مسائل علمی اهمیت دارد، داوری همتا راه حل مشخصی برای حل این مسئله ندارد.

راه حل‌های احتمالی

برای رفع این مشکلات چندین راه حل وجود دارد. ژورنال‌ها می‌توانند با استفاده از فناوری‌های نوین روند بررسی را تسریع کنند. ابزارهای اتوماسیون مقالات ارسالی را مدیریت می‌کند تا زمان انتظار نویسندگان کاهش یابد.

پاداش دادن به داوران نیز راه حل دیگری دارد. ژورنال‌ها می‌توانند از تلاش‌های داوران به صورت عمومی‌تری قدردانی کنند. صدور گواهی یا مشوق‌های دیگر می‌تواند دانشمندان بیشتری را به مشارکت در فرایند داوری همتا تشویق کند. وقتی بازبینان احساس ارزشمندی کنند،  تمایل بیشتری به مشارکت پیدا خواهند کرد. در عین حال که دوسوکور بودن این فرایند مزایای واضحی دارد(داوران و نویسندگان همدیگر را نشناسند). با این حال شفافیت بیشتر  نیز به طریقی روند را بهبود می‌بخشد. منظور از بهبود شفافیت این است که داوران و بازبینان مقاله در قبال نظرات خود پاسخگو باشند. این امر می‌تواند به نویسندگان کمک کند تا بازخوردهای آنان را بهتر درک کنند.

امروزه ابزارهای خوبی برای مکانیزم کشف تقلب در حال توسعه است. نرم افزارهای هوش مصنوعی می‌توانند نشانه‌های دستکاری داده‌ها را تشخیص دهند و ژورنال‌ها می‌توانند از این ابزارها برای غربالگری مطالب ارسالی استفاده کنند. این امر باعث می‌شود نتایج جعلی قبل از انتشار تشخیص داده شوند که با توجه به پیشرفت‌های اخیر یادگیری عمیق چشم انداز روشنی را نوید می‌دهد.

ژورنال‌های علمی در زمینه محدودیت‌های زبانی نیز می‌توانند مترجمانی کارشناسی را برای پژوهشگران غیربومی استخدام کنند. این افراد درک محتوای علمی را  برای افراد غیر بومی آسان‌تر می‌کنند. این امر می‌تواند تضمین کند که صداهای متنوع در علم شنیده شود.

در عین حال که داوری همتا روالی ضروری است اما  پرداختن به برخی مشکلات می‌تواند این فرایند ضروری علم را تقویت کند. فراموش نکنید داوری دقیق‌تر مطالعات علمی منجر به محتوای علمیِ قابل اعتمادتر و دقیق‌تر می‌شود.