مطالعه تطبیقی مؤلفه‌های توسعه پایدار و شهر اسلامی

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، توسعه پایدار ازجمله مفاهیمی است که در دهه­‌های اخیر به دلیل مشکلات و تنگنا‌های پیش روی سکونتگاه‌­های انسانی همگان را به مداقه در محیط زیست خود فرا خوانده است.

ماهیت پیچیده شهر چنان است که از یک سو مسئولان و مدیران شهری نیازمند توجه به مفاهیمی چنینی بوده و از سوی دیگر با توجه به کارکرد‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... شهر اتخاذ نگاه ایدئولوژیک در تصمیم گیری­‌ها، برنامه ریزی و طراحی شهر‌ها ضروری می­‌نماید. بر همین اساس مدت­‌های مدیدی است که موضوع شهر و شهرسازی اسلامی از سوی صاحبنظران، اندیشمندان و دست اندرکاران امور شهری به عنوان یک نگاه جامع به مسائل شهری مطرح شده است. با این وجود واکنش­‌های متعدد و بعضا متفاوتی درباره ماهیت وجودی و توانایی دین مبین اسلام در پاسخگویی به مسائل شهری بیان شده است.

از این رو محمد مسعود استادیار گروه شهرسازی دانشگاه هنر اصفهان با همکاری دو دانشجوی کارشناسی ارشد همان دانشگاه (عاطفه صادقیان و محسن هنرور) به بررسی تطبیقی ارکان و مؤلفه‌­های توسعه پایدار به عنوان یکی از پارادایم‌­های رایج و اخیر شهرسازی با مفاهیم، تعاریف و ویژگی­‌های شهر اسلامی می‌پردازند.

به همین منظور پژوهشگران این مطالعه را در سه بخش عمده تدوین کرده‌اند: بخش نخست به مرور و ارائه ادبیات توسعه پایدار، پایداری شهری و مؤلفه‌­های آن پرداخته؛ بخش دوم با استفاده از منابع دینی همچون قرآن، احادیث و متون تاریخی و نیز متفکران دینی و شهرسازی به قور در مفهوم شهر اسلامی و صفات آن پرداخته است؛ بخش پایانی نیز به بررسی تطبیقی سنجه‌­های هر یک از مولفه‌­های سه گانه توسعه پایدار با ویژگی­‌ها و صفات شهر اسلامی پرداخت است.

نتایج این نوشتار حاکی از این مطلب است که ویژگی­‌های شهر اسلامی در تطابق کامل با مفاهیم و مولفه­‌های سازنده توسعه پایدار قرار دارد به‌گونه‌ای که می‌­توان از شهر پایدار اسلامی سخن به میان آورد.

* مرفولوژیک سکونتگاه‌­های شهری

در ساخت مرفولوژیک (ریخت شناسی) سکونتگاه‌­های شهری و روستایی کشور‌های مختلف، عامل دین، فرهنگ و ایدئولوژی نظام‌­های حاکم نقش مهمی را به عهده می‌­گیرند. بر این مبنا، در کشور‌هایی که ادیان و ایدئولوژی‌­های متفاوت دارند و می­‌توان ساخت‌­های مرفولوژیکی مختلفی را مشاهده کرد؛ چنانکه فضا‌های جغرافیایی کشور‌های غربی، سوسیالیستی و اسلامی با همدیگر متفاوت می­‌نماید.

در کشور‌های اسلامی، ساخت فضا‌های جغرافیایی باید تحت تأثیر ایدئولوژی اسلامی به صورت قوانین متخذ از قرآن، سنت، فقه، اجتهاد و اجماع صورت ­گیرد؛ شهری که ویژگی‌­های منحصربه‌فرد داشته باشد و الگوی کاملی از توسعه را برای جهانیان عرضه بدارد. حال سؤال این است که ویژگی­ها و مشخصات یک شهر اسلامی پایدار کدام­اند؟ چگونه می‌­توان شهری اسلامی و پایدار داشت؟

* شهر اسلامی پایدار از دیدگاه زیست محیطی

اسلام و محیط زیست

«محیط» یکی از اسما خداوند است و رجوع به آیاتی از قرآن که این واژه در آنها ذکر شده و خداوند را محیط بر همه اشیا و امور معرفی می­کند (۱۲۶ نسا، ۹۲ هود و ۱۱۵ بقره)، نشان از آن دارد که خداوند محیط زیست حقیقی است و بشر همواره در چنین محیطی غوطه‌­ور است، یعنی بدون آنکه بحث همه خدایی و یا وحدت وجود مورد نظر باشد می‌­توان گفت که محیط زیست فعلی ما همان محیط الهی است. منتهی انسان از این امر آگاه نیست یا بدان توجه ندارد. بحران و تباهی محیط زیست از آنجا ناشی می­‌شود که آدمی از قداست محیطی که در آن زندگی می­‌کند غفلت می­‌نماید. از دیدگاه بشر امروز محیط زیست او جدا و مستقل از وی و حتی از محیط الهی انگاشته شده است.

کارولین مرچنت، استاد فلسفه و تاریخ محیط زیست در دانشگاه برکلی آمریکا، در باب عقاید مسلمانان نسبت به محیط زیست می­‌گوید: اسلام، نمونه­ درخشانی از آگاهی‌­های اکولوژیک به دست می­‌دهد. در دیدگاه اسلامی، انسان جانشین خداوند در روی زمین است. قرآن مجید چنین تعلیم می­‌دهد که کیهان، طبیعت و محیط، همگی آیاتی از آفریدگار جهان هستند. در روی زمین، هیچ دینی بر ضد تخریب محیط زیست و حیات جانداران، همچنین در برابر نابودی منابع و ثروت طبیعی اعطایی خداوند، چنین ندایی روشن در نداده است.

عناصر اصلی سازنده محیط زیست از دید اسلام

اجزای مهم و اصلی محیط زیست، شامل آب، خاک، هوا، گیاهان و حیوانات ذکر شده است.

راهکار‌های حفاظت محیط زیست در اسلام

در آیات متعددی از قرآن آمده است: یقینا برای هر چیزی، اندازه‌­ای قرار داده‌­ایم. ما هر چیزی را به اندازه آفریدیم. هر چیزی نزد او، اندازه معینی دارد؛ بنابراین بایستی به طور صحیح و درست مورد بهره­برداری قرار گیرند تا از نابودی آنها (چه از لحاظ کمی و چه از لحاظ کیفی) جلوگیری شود و علاوه بر آن، برای نسل‌­های بعد، مورد حفاظت و نگهداری قرار گیرند. در این راستا آموزه­‌های الهی در دو زمینه فردی و اجتماعی مطرح شده است که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد. آموزه‌های فردی شامل تکالیف فردی (پرهیز از ظلم، پرهیز از اسراف و...) و رهنمود‌های تشویقی (اخلاقی) مانند تشویق به آبادانی زمین، تأکید بر نظافت محیط و... است. آموزه‌های اجتماعی نیز شامل دو راهکار می‌باشد: نهاد امر به معروف و نهی از منکر و پیش­بینی دولت مقتدر. این آموزه‌ها در نمودار زیر نشان داده شده است.

* جهت گیری اجتماعی در راستای تحقق عدالت اجتماعی در شهر اسلامی

بنابر نظر جانسون هدف اساسی برنامه ریزی اجتماعی در شهر، تقویت روح اجتماعی آن است که در آن پیوند استوار و پایداری میان تمام گروه‌ها و طبقات جامعه شهری برقرار گردد. در مجموع، برنامه‌ریز‌های اجتماعی در شهر برای تامین رفاه اجتماعی، بر حمایت از تمامی خانواده‌ها، سالم سازی محیط زیست شهری، زمینه سازی برای مشارکت شهروندان و توسعه سیاسی، حمایت از طبقات ضعیف و فقیران شهری و ارتقای سطح زندگی آنها تأکید دارند.

در شهر اسلامی پایدار  باید برنامه ریزی اجتماعی به سوی قطع دور تسلسل فقر حرکت کند. زیرا تجربه نشان می‌دهد که در جامعه شهری کشور‌های اسلامی بیشتر فقیران و طبقات کم در آمد گرفتار دور تسلسل فقر در چندین نسل هستند. چنان که بنا بر نظر شیخی (۱۳۸۰) دو موضوع فقر و سازمان اجتماعی، ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند.

هرجا که سازمان اجتماعی تضعیف می‌‌شود، فقر به طور اجتناب ناپذیری ظاهر می‌شود. از این رو تا جایی که به جامعه شهری مربوط می‌شود، سازمان اجتماعی نقش عمده‌ای در مطلوبیت شهری، نظم شهری و تداوم روند‌ها در حد متعارف آن دارد. فرزندان و اطفال پرورش یافته در فرهنگ فقر، رفتار‌های خاص را فرا می‌گیرند. این قبیل شیوه‌های رفتاری در آنها درونی می‌شود، به نحوی که دیگر نمی‌توانند ار آن فقر رهایی یابند.

جلوه‌ها و انعکاس چنین فرهنگی، محرومیت‌های مادی، عدم امنیت در قالب کسب درآمد، بی ثباتی مسکن و...اعلام شده است. یکی از ملزومات شهر اسلامی پایدار، وجود عدالت اجتماعی در تمامی زوایای شهر است. عدالت در امور اقتصادی، اجتماعی، حقوقی و قضائی ضروری است. ایجاد زمینه‌های پرورش استعداد‌ها برای تمامی شهروندان در برابر قانون، سد کردن راه­های قدرت از طریق ثروت، نیروی بدنی، تبلیغات و تحریک مردم، حرکت در جهت نزدیک کردن سطح درآمدها، تامین و گسترش انواع بیمه؛ بهداشت و درمان، آموزش و پرورش و ورزش از جمله جنبه‌های عدالت اجتماعی در شهر است که بایستی مد نظر برنامه ریزان قرار گیرد. روند برنامه ریزی شهری با توجه به معیار‌های شهر سالم، لازم است از عقاید روشنفکران، هنرمندان، هنرمندان، علمای مذهبی و پروه‌های سالم سازی محیط زیست تاثیر پذیرد.

* جمع‌بندی/ شهر اسلامی پایدار

امروزه در دهکده جهانی، ادیان مختلف با ساخت‌های متفاوت خود رقابتی همه جانبه را برای تحمیل خود بر دیگران شروع کرده‌اند. در این میان، برنده واقعی آن ایدوئولوژی خواهد بود که به صورت جامع تمامی استعداد‌های انسانی را در راه رسیدن به سرچشمه فیاض الهی به فعلیت در آورد.

 پژوهش حاضر به این موضوع اشاره دارد که یکی از پدیده‌های فکری، فرهنگی، هنری و ادبی انسان‌ها، پدیده شهر و شهرنشینی است که ماهیت ایدئولوژی نظام حاکم، تا حدود زیادی توسط آن به نمایش گذاشته می‌­شود. یکی از ادیانی که تا مدت‌ها پیش در میان اندیشمندانش ایده مدینه فاضله، شهر خدا، شهر آفتاب و آرمان شهر وجود داشته، ولی تاکنون فقط در مرحله شعار باقی مانده است، دین اسلام است.

در این پژوهش آمده است: گرچه دین اسلام قلمرو گسترده‌ای دارد، مشاهده معضلات و گرفتاری‌های متعدد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، محیطی و سیاسی در شهر‌های کشور‌های تحت حاکمیت این دین الهی حکایت از عدم اجرای دقیق دستورات اسلامی و استفاده ابزاری از آن را دارد.

نتایج این پژوهش نشان از این دارد که شهر اسلامی پایدار، شهری است که انسان‌های پاک و بی رنگ و ریا داشته باشد. از این رو پژوهشگران آن به این نکته اشاره می‌کنند که فقر، بی عدالتی، آلودگی، بی خانمانی، آموزش و بهداشت نامناسب، ترافیک و ده‌ها مشکل دیگر در بسیاری از شهر‌های کشور‌های اسلامی در عرصه جهانی، چهره حکومت‌هایی که داعیه اسلامی بودن را دارند، مخدوش کرده است؛ بنابراین برای رسیدن به شهری پایدار و اسلامی لازم است کشور‌های اسلامی در ساخت مورفولوژیک (ریخت شناسی) شهر‌های خود، تجدید نظر کرده، مسائلی، چون انسان گرایی، اندیشه گرایی، پیشروگرایی، معنویت و اخلاق، جهت گیری‌های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، فیزیکی و محیطی را در راستای انسان شناسی و سرانجام، خداگرایی و آخرت گرایی مدنظر قرار دهند؛ زیرا مهمترین و اصلی‌ترین وظیفه شهر اسلامی پایدار، همانا، تجسم روح خدایی در کالبد شهر و متمایل کردن انسان‌ها به سمت خداوند سبحان است.