چرا روده بزرگ بیشتر از روده کوچک سرطان میگیرد
در نگاه نخست این پرسش ساده به نظر میرسد. روده کوچک طول بیشتری دارد و میلیاردها سلول فعالتر نسبت به روده بزرگ در آن مشغول کارند. هر کدام از این سلولها میتوانند بالقوه دچار جهش شوند و مسیر سرطانی را طی کنند؛ بنابراین انتظار طبیعی این است که سرطان بیشتر باید در روده کوچک رخ دهد نه در بخش انتهایی و کوتاه دستگاه گوارش.
اما واقعیت کاملا متفاوت است و سرطان روده بزرگ یکی از شایعترین سرطانهای جهان محسوب میشود در حالی که سرطان روده کوچک بسیار نادر است. این تناقض سالها ذهن دانشمندان را مشغول کرده و امروز میدانیم که پاسخ در دل ترکیبی از تکامل، محیط سلولی و ساختار بافت نهفته است.
روده کوچک و سپر تکاملی که از آن محافظت میکند
بر اساس مقالات منتشر شده در ژورنال «اسپرینگر نیچر» (Springer Nature)؛ اگر قرار باشد جایی از بدن بیشترین محافظت را دریافت کند آن نقطه باید همان جایی باشد که بقا به آن وابسته است. روده کوچک یکی از حیاتیترین اعضای بدن است، چون جذب مواد غذایی و فراهمکردن انرژی کاملا به آن وابسته است.
در دوران تکاملی، هر موجودی که روده کوچک کارآمد نداشت شانسی برای بقا پیدا نمیکرد و انتخاب طبیعی نسلهایی را باقی گذاشت که روده کوچکی مقاوم و بهینه داشتند. همین روند تکاملی باعث شده روده کوچک به یکی از سریعترین دستگاههای بازسازی سلولی در بدن تبدیل شود.
سلولهای آن هر چند روز یک بار جایگزین میشوند و این سرعت بالا یک سپر دفاعی در برابر سرطان ایجاد کرده است. هر سلول آسیبدیده فرصت کمی دارد و پیش از آن که جهشها انباشته شوند از میان میرود. چنین چرخهای اجازه نمیدهد آسیبها دوام بیاورند یا به تومور تبدیل شوند.
روده بزرگ و محیطی که برای تجمع آسیبها مناسب است
اما روده بزرگ در شرایط کاملا متفاوتی قرار دارد. در این بخش مواد غذایی تازه هضمشده وجود ندارد بلکه مواد زائدی حضور دارند که بدن راهی جز دفع آنها ندارد. این مواد ساعتها و گاهی روزها در روده بزرگ باقی میمانند و ترکیبات شیمیایی تازهای از دل آنها شکل میگیرد.
طبق نتایج تحقیقات منتشر شده در مجله «سل» (Cell)؛ تماس طولانی مواد با دیواره روده بزرگ، فشار مکانیکی، ترکیبات چربی، اسیدهای صفراوی تغییر یافته و بقایای پروتئینها محیطی میسازد که سلولها در معرض آسیب مداوم قرار میگیرند. در چنین جایی اگر جهشی در سلولی رخ دهد زمان کافی برای باقی ماندن، تکثیر و تبدیل به پولیپ دارد. این همان نقطهای است که مسیر سرطان میتواند آغاز شود.
چرا سرعت تقسیم بالا همیشه به معنای خطر نیست
شاید در نگاه نخست تصور شود که تقسیم سلولی بیشتر باید خطر را افزایش دهد، اما این تصور درباره روده کوچک صدق نمیکند. سرعت تقسیم بالا در این عضو نوعی مکانیسم پاکسازی به وجود میآورد. مانند زمینی که مدام جارو میشود و خاک روی آن فرصتی برای نشستن پیدا نمیکند.
در روده بزرگ، اما وضعیت متفاوت است. تقسیم سلولی کندتر است و همین کندی یعنی فرصت طولانیتر برای انباشته شدن جهشها. هر سلول مدت بیشتری زنده میماند و آسیب بیشتری انباشته میشود؛ بنابراین حتی اگر تعداد تقسیمها کمتر باشد خطر از این جهت بیشتر است که سلولها مدت طولانیتری در معرض خطر قرار میگیرند.
باکتریها چگونه دشمن خاموش روده بزرگ میشوند
روده بزرگ مانند شهری پرجمعیت است که میلیاردها باکتری در آن زندگی میکنند. بسیاری از این میکروبها مفیدند و نقش مهمی در هضم فیبر و سلامت ایمنی دارند، اما برخی واکنشهایی ایجاد میکنند که میتواند برای DNA سلولها زیانآور باشد.
ترکیباتی که از تخمیر پروتئینها و چربیها تولید میشود یا موادی که از تغییر شکل اسیدهای صفراوی ایجاد میشود میتوانند سلولهای روده بزرگ را تحت فشار قرار دهند. هیچکدام از این شرایط در روده کوچک وجود ندارد، چون جریان سریع مواد و آنزیمهای گوارشی اجازه نمیدهد چنین جمعیتی از باکتریها در آنجا مستقر شوند.
تکاملی که مجبور نبود از روده بزرگ محافظت کند
نگاهی به تکامل انسانی پاسخ مهمی به این معما میدهد. سرطان روده بزرگ عمدتا در سنین بالا رخ میدهد. در دوران گذشته انسانها به ندرت آن قدر عمر میکردند که این سرطان فرصت بروز پیدا کند.
انتخاب طبیعی فقط رفتارهایی را اصلاح میکند که بر بقای نسل تأثیر مستقیم دارند. وقتی بیماری در دوران پیری ظاهر میشود فرصت چندانی برای تأثیرگذاری در مسیر تکاملی ندارد؛ بنابراین روده بزرگ هرگز فشار تکاملی شدیدی برای ایجاد لایههای دفاعی بیشتر دریافت نکرده است. در مقابل روده کوچک، چون نقش حیاتی در زنده ماندن داشته تحت مراقبتهای تکاملی شدید قرار گرفته و سازوکارهای پیچیدهای برای محافظت از آن شکل گرفته است.
تفاوت معماری سلولی دو روده جایی که مشکل آغاز میشود
ساختار روده کوچک باز و سازمان یافته است. سلولهای آن در مسیری مشخص حرکت میکنند و به سرعت جای خود را به سلولهای تازه میدهند. چنین ساختاری اجازه نمیدهد سلولهای جهش یافته مدت طولانی باقی بمانند. اما روده بزرگ معماری متفاوتی دارد.
چینخوردگیها، مسیرهای بستهتر و فشردگی بافتی باعث میشود سلول آسیب دیده در همان محل بماند و راهی برای فرار نداشته باشد. همین باقی ماندن زمینهای برای رشد غیرطبیعی سلول ایجاد میکند. این تفاوت معماری یکی از مهمترین عوامل شکلگیری پولیپهایی است که بعدها میتوانند سرطانی شوند.
مسیر شکلگیری سرطان از یک جهش کوچک تا یک توده بزرگ
سرطان در روده بزرگ معمولا از یک نقطه کوچک آغاز میشود. یک سلول تغییر کوچکی در ژنوم خود تجربه میکند و اگر در محیطی مانند روده بزرگ باشد که فرصتی برای باقی ماندن دارد میتواند تکثیر شود. این تکثیر آرام آرام حالت تودهای به خود میگیرد.
تودهای که ابتدا بیخطر است، اما طی سالها به دلیل تجمع جهشهای بیشتر میتواند مسیری خطرناک پیدا کند. این مسیر طولانی و خاموش بودن آغاز سرطان در روده بزرگ یکی از علل شایع بودن آن است. جهشهای کوچک فرصت مییابند که به تغییراتی بزرگ تبدیل شوند.
پاسخ نهایی در تفاوت وظیفه و محیط زندگی دو روده نهفته است
در پایان این بررسی میتوان تصویر روشنی ترسیم کرد. روده کوچک هرچند طولانیتر و پرسلولتر است، اما محیطی تمیزتر، سریعتر و محافظت شدهتر دارد. تکامل تلاش کرده این عضو را تا حد ممکن ایمن نگه دارد، چون هر آسیبی میتوانست جان موجود زنده را تهدید کند. روده بزرگ، اما با محیطی پرتنش، میکروبی و ملتهب مواجه است و، چون سرطان آن در دوران پس از تولیدمثل رخ میدهد انتخاب طبیعی در طول تاریخ نیازی ندیده آن را مشابه روده کوچک محافظت کند.
کارکرد متفاوت، سرعت نوسازی متفاوت، تماس با مواد مختلف، جمعیت میکروبی گسترده و ساختار تکوینی پیچیده همه عواملی هستند که این تفاوت را توضیح میدهند. نتیجه این است که عضوی کوچکتر و کمتر فعالتر از نظر جذب مواد، اما پرخطرتر از نظر محیط سلولی محل شایعتر سرطان است. این واقعیت یادآور آن است که بدن انسان حاصل میلیاردها سال سازگاری با شرایطی متفاوت از دنیای امروز است. اکنون که طول عمرها افزایش یافته و سبک زندگی تغییر کرده است درک این تفاوتها میتواند ما را در پیشگیری و آگاهی نسبت به بیماریهای گوارشی یاری کند.
انتهای پیام/
