قزوه: زنده‌یاد خالف از بزرگان موسیقی تاجیکستان بود/ماجرای بیماری «دولتمند خالف» چه بود؟

به گزارش خبرنگار فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، نشست ادبی «فلک خوان» به یاد خواننده فقید تاجیکستان مرحوم دولتمند خالف شامگاه جمعه ۱۸ اسفند ماه با حضور جمعی از اهالی ادب و هنر کشور‌های حوزه ایران فرهنگی با اجرای سید مسعود علوی تبار در گروه بین المللی هندیران برگزار شد.

در ابتدای این نشست علیرضا قزوه؛ شاعر و رئیس مرکز شعر و موسیقی سازمان صدا و سیما در طی صحبت‌هایی عنوان داشت: بنده با مرحوم دولتمند خالف بیش از ۱۵ سال از نزدیک آشنایی داشتم و در این مدت به طور تقریبی در حدود سی ـ چهل قطعه و ترک موسیقی با هم کار کردیم. بعضی از این ترک‌ها راجع به محرم است و بعضی دیگر هم مثل قطعه «قیامت در زمین کربلا شد» در رابطه با محرم در بین مردم عوام تاجیکستان است، بعضی از این آثار از شعر‌های محمد علی عجمی بوده، و بعضی دیگر مثل قصیده «های» از اشعار خود بنده بوده و این قطعات موسیقی هم اکنون به عنوان گنجینه‌ای در آرشیو صدا و سیما موجود می‌باشد.

قزوه ادامه داد: مرحوم خالف به حق یکی از بزرگان موسیقی تاجیکستان هست جایگاهی که اقای شجریان در موسیقی ایران دارد، چنین جایگاهی را هم دولتمند خالف در موسیقی تاجیکستان دارد، به خصوص در موسیقی فلک خوانی که یک نوع موسیقی پهلوانی است. فلک خوانی گاهی فلک کوهی است که از یک کوه به کوه دیگر باید صدا برسه و با نوای «هی» شروع می‌شود، که باز هم در ترجیحات این نوع موسیقی کلمه «هی» تکرار می‌شود.

قزوه افزود: بنده حدود یک سال و نیم هست که از بیماری سرطان کبد مرحوم خالف خبر داشتم. در سفر‌هایی که به ایران می‌آمد یکی دوبار ما ایشان را برای درمان به بیمارستان بردیم که تشخیص پزشکان بر بیماری سرطان کبد بود. ولی خودش نمی‌دانست و ما هم به دولتمند نگفتیم، اما فرزندانش خبر داشتند. آخرین بار حدود یک ماه پیش بود که زنگ زد و گفت من برای ادامه درمانم ناچاریم به ایران یا روسیه سفر داشته باشم. من البته می‌دانستم که سرطان دولتمند خیلی پیشرفت کرده و تقریبا راه علاجی ندارد ولی ایشان به هر حال به روسیه رفتند و چند روز بعد به تاجیکستان آمدند و آنجا در خانه خودشان به رحمت خدا رفتند.

وی در ادامه گفت: یادم هست در یک سفری که به ایران آمده بود سرطانش اوج گرفته بود، نزد دکتر رفتیم سفارش دکتر این بود که باید استراحت کند ولی دولتمند به خاطر تعهدی که داشت با وجود وخامت حالش در استدیو حاضر شد و به اجرای برنامه پرداخت. در برنامه خندوانه و در برنامه‌های نوروزی تلویزیون هم شرکت کرد و همان آواز شش دانگ خودش را خواند و ما واقعا مانده بودیم که با این بیماری و با این احساس درد چگونه به اجرای برنامه می‌پردازد. استاد دولتمند زمان اجرای موسیقی فقط در فضای موسیقی غرق بود و انگار اصلاً متوجه امور دیگر نبود.

رییس مرکز شعر و موسیقی و سرود با تأکید بر اینکه مرحوم دولتمند با سفر به کشور‌های مختلف جهان موسیقی فلک را به مردم دنیا معرفی کرد و خدمات این چهره برجسته موسیقی که از مردم شورآباد کولاب بود به شعر و موسیقی و حفظ نگهداشتن زبان فارسی در تاجیکستان، افغانستان، ازبکستان، ایران و حتی در شبه قاره بسیار زیاد است، عنوان کرد: دولتمند خالف مردی بسیار مهربان و آدم بی ادعایی بود که بخشی از درآمد‌های خودش را همواره به مردم نیازمند اختصاص می‌داد. از استاد خالف فرزندی به یادگار مانده به نام «لابق شاه خالف» که زیبایی و شکوه و جلال صدای دولتمند را با خودش همراه دارد و لایق لیاقت این را دارد که یادگار بزرگ استاد دولتمند خالف و ادامه دهنده راه او باشد.

احیا موسیقی سنتی تاجیکی

سید سلمان صفوی؛ پژوهشگر عرفان و فلسفه اسلامی و رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن، دولتمند خالف را ستاره تابناک موسیقی تاجیکستان دانست و اظهار داشت: دولتمند خالف نقش بی نظیری در تداوم پیوند موسیقی و ادبیات عرفانی فارسی داشت. او موسیقی سنتی تاجیکی (فلک) را در دوره تجدد احیا کرد و آن را به شهرت جهانی رساند.

وی افزود: تصنیف‌های مرحوم استاد دولتمند خالف حالت صوفیانه دارند و برخی از آنها بر اساس اشعار حضرت مولانا جلال الدین بلخی خراسانی تنظیم شده‌اند.
این فیلسوف نوصدرایی با بیان اینکه تجربه استاد خالف اثبات کرد موسیقی سنتی ایران بزرگ فرهنگی نقش مهمی در تثبیت هویت فرهنگی ما و مبارزه با تهاجم فرهنگ غربی دارد، عنوان کرد: استاد فقید دولتمند علاوه بر خواندن اشعار عرفانی از خوانندگان اشعار آیینی معاصر فارسی بود. دو اثر موسیقیایی او در سنت تلفیق شعر آیینی فارسی و موسیقی سنتی، تصنیف «پناه» در مدح امام رضا (ع)، و شعر زیبای استاد علیرضا قزوه «هنگام محرم شد» (گزیده قصیده «انگشتری سوّم خاتم») در رثای حضرت سیدالشهادا (ع) می‌باشد، این دو اثر در ایران مورد استقبال بسیار قرار گرفت.

وی اظهار داشت: بنده شخصا بار‌ها تصنیف «هنگام محرّم شد» مشهور به «خون خدا» استاد خالف و دکتر قزوه را در لندن شنیده‌ام و با آن در عزای سالار شهیدان گریسته‌ام.
«هنگام محرّم شد و هنگام عزا، های/برخیز و بخوان مرثیت کرببلا، های»

رضا اسماعیلی شاعر و پژوهشگر ادبی کشورمان نیز اظهار کردند: دولتمند خالف، «فلک خوان» بزرگ تاجیکستان و از مفاخر موسیقی شرق و شعر پارسی، ردای خاکی را وانهاد و به دیار باقی شتافت. هنرمندی اصیل و مردمی با حنجره‌ای معنوی و لحن و لهجه‌ای آسمانی. چنان که خود در مصاحبه‌ای گفته بود: «بله من فلک سراییده‌ام، همان دوبیتی‌های همراه با ایمان و معرفت که به زبان عشق دل ببندند و در موی انسانیت خاری نخلد.»

وی افزود: مردم هنر دوست ایران دولتمند خالف را با آثار ماندگاری چون: «بهار آمد»، «شاه پناهم بده»، «دور مشو» و «حیلت رها کن عاشقا» می‌شناسند. آثار موسیقایی فاخری که با صدای استاد دولتمند رنگ جاودانگی گرفته است.

اسماعیلی در انتها تصریح کرد: سخن گفتن از ظرایف و دقایق هنری و سبک موسیقایی استاد دولتمند را باید به بزرگان موسیقی واگذار کرد. این کمترین نیز صرفا به رسم ادب، و به منظور پاسداشت یاد و خاطره آن عزیز سفر کرده این چند سطر را قلمی کردم. در ستایش نام بلندی که به شعر و ادب پارسی عشق می‌ورزید و از حنجره‌اش، نسیم گلبوی «بوی جوی مولیان» می‌وزید.

جایگاه دولتمند خالف در سطح بین‌الملل

عمر تیمور خواننده تاجیکستان دیگر سخنران این مراسم گفت: استاد دولتمند خالف با صدایی گیرا و دیاپازونی وسیع در موسیقی تاجیکستان جایگاه رفیعی دارند و خدمات و تلاش‌های ارزنده و بسیاری برای موسیقی سنتی تاجیک و معرفی موسیقی محلی فلک در سطح جهانی انجام دادند. جایگاه مرحوم دولتمند خالف در سطح بین‌الملل به گونه‌ای بود که همیشه در فستیوال‌های بین‌المللی دعوت بودند و مشارکت جدی و غالبی داشتند.

عمر تیمور تصریح کرد: مرحوم استاد دولتمند جوایز خیلی زیادی را هم در این سطح کسب کردند، و خصوصا با کشور همزبان و دوست ما ایران همواره همکاری‌های فراوان و متعددی در مقوله موسیقی داشتند و سفر‌های بسیاری به ایران داشتند.

سید مسعود علوی تبار؛ شاعر و تهیه کننده موسیقی اظهار نمود: دولتمند خالف به حق از ستارگان درخشان موسیقی مشرق زمین است که با بهره گیری از اشعار عرفانی و ممتاز شاعران کلاسیک و متأخر پارسی زبان در تاجیکستان و ایران همانند مولانا، سعدی، لایق شیر علی، علیرضا قزوه، گلرخسار، به خوبی توانسته است در گسترش و معرفی موسیقی اصیل تاجیکستان و شعر و ادب پارسی گام‌های بزرگی را در سطح بین الملل بردارد.

علوی تبار تصریح کرد: به گفته خود مرحوم دولتمند خالف تصنیف «دور مشو، دور مشو» با شعری از مولانا، سمبل و شناسنامه‌ی سبک موسیقی او که معروف به سبک فلک خوانی است محسوب می‌شود. آخرین آلبومی را که روانشاد استاد دولتمند خالف در ایران ارائه کرد آلبوم «جان شیدا» با اشعاری از لایق شیرعلی، گلرخسار، و صفر محمد ایوبی بود که در تیر ماه ۱۴۰۱ در سالن کوثر صدا و سیما با حضور جمعی از اهالی شعر و موسبقی از آن رونمایی شد.

این فلک خوان نامی و برجسته‌ تاجیکستان سرانجام در شامگاه ۲۹ بهمن ماه ۱۴۰۲ به رحمت خدا رفت و پیکر او در ظهر ۳۰ بهمن ماه در قبرستان لوچاب شهر دوشنبه و در یک روز برفی به خاک سپرده شد

نقش دولتمند خالف در رشد و معرفی فلک

شاه منصور شاه میرزا شاعر تاجیکستانی بیان کرد: دولتمند خالف از چهره‌های سرشناس موسیقی در تاجیکستان بود. نقش او در رشد و معرفی فلک، موسیقی سنتی تاجیکی برجسته است و با تلاش‌های او این موسیقی در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید. دولتمند فلک را در خارج از تاجیکستان نیز به نحو احسن معرفی و جوایز ارزنده‌ای را کسب کرد. او شاگردان زیادی را تربیت و به کمال رساند که اکثر آنها امروز به مرتبه استادی رسیده اند. او برنده جایزه دولتی رودکی در رشته هنر در تاجیکستان بود.

وی ادامه داد: دولتمند در انتخاب شعر و ترانه نهایت ذوق و سلیقه را به خرج می‌داد و بیشتر اشعارش از آثار بزرگان ادب فارسی تاجیکی، از جمله مولانا، حافظ، صائب، لایق شیرعلی، گلرخسار، علی رضا قزوه ... برگرفته شده‌اند. خود او این موضوع را بار‌ها تاکید کرده بود و می‌گفت باید این دردانه‌ها وارد موسیقی شوند و بداین وسیله به بطن جامعه راه پیدا کنند. او در این عرصه موفق بود و توانست غزل‌های زیاد این بزرگان را در قلب‌های مردم خاص و عام جای دهد.

حسین کشتکار خواننده بوشهری گفت: زنده نام استاد خالف، صدایی منحصربفرد و بسیار محزون با تحریر‌هایی بسیار زیبا و مختص صدای مخملی خودش داشت که بدلیل لهجه زیبا و سبک کاری که در تاجیکستان متداول است در هنگام اجرا و خواندن خیلی مناسب و بجا استفاده میکرده و رنگ و طنینی زیبا به کارش می‌داد.

این خواننده و مرثیه خوان بوشهری در ادامه تصریح کرد: زندنام خالف از بزرگان شرق در موسیقی است و در مرثیه سرایی میتوان گفت مؤذن زاده تاجیکستان بود. چرا که همانطور که زینب زینب زندنام استاد همیشه زنده ایران مؤذن زاده تا ابد همراه دوستداران اهلبیت (ع) است. تصنیف «شاه پناهم بده» استاد خالف هم همگام با قلب دوستداران اهلبیت تا گنبد طلای امام غریب همراه زائران است که شاه پناهم بده.

در برنامه ادبی «فلک خوان» که با بداهه نویسی اساتید خوشنویسی ایران و هند نظیر محسن شعبانی، مسعود ربانی و محمد آرمان حبیب همراه بود سه تصنیف از مرحوم دولتمند خالف با غزلیات علیرضا قزوه با نام‌های «لیلی گذشت و مجنون حالی خراب دارد»، «ای نگاهت از شب ِ باغ ِ نظر، شیرازتر»، «دلم را، چون اناری کاش یک شب دانه می‌کردم» رونمایی شد.

شاعران و هنرمندانی نظیر علیرضا قزوه، سید سلمان صفوی، رضا اسماعیلی، قنبری، عمر تبمور، سید مسعود علوی تبار، شاه منصور شاه میرزا، حسین کشتکار، علیرضا حکمتی، سید حکیم بینش، احمد رفیعی وردنجانی، شعبان کرمدخت، سید مهدی بنی هاشمی، رسول شریفی، نغمه مستشار نظامی، فرزانه قربانی، فاطمه ناظری، فاطمه نانی زاد، مریم فروزان کیا، خدیجه دیلمی، زهره یوسفی، مهسا ایمانی، سارا رمضانی، زیبا جواهریان، فاطمه سادات طباطبایی، کبری قالینی نژاد، صبا فیروزی، شهلا کلبعلی در این محفل یادبود حضور داشتند.

برخی از این اشعار را که به مرحوم دولتمند خالف تقدیم شد را با هم مرور می‌کنیم:

نغمه مستشار نظامی

صدای ساز می‌آید، صدای ساز تو از دور
بخوان! چه سوز غریبی! غمی که حل شده در شور
غمی که حل شده در شور و شور حل شده در عشق
که شور هم قدم عشق پا گذاشت به ماهور
بخوان به نغمه‌ی تاجیکی و ترانه‌ی شرقی
بخوان ز صبح دوشنبه بخوان ز شام نشابور
خجند و مشهد و شیراز و اصفهان و دوشنبه
برادران عزیزند تا همیشه و از دور
برادرند کمال و حزین و بیدل و سعدی
یگانه اند دوتار و رباب و قیچک و سنتور
بخوان که ساز تو و لحن آشنای تو آورد
قناریان غزل را به یک ترانه در این تور
بخوان دوباره بخوان "های" داغ "خون خدا" را
بخوان دوباره بخوان "های" تا زبانه کشد نور
"به وقت صبح قیامت" بخوان ز شاه خراسان
که زائران به پناهش شوند دلشده محشور
پناه داده تو را در پناه مهر خودش ماه
بخوان و شعله بزن بر ترانه! سعی تو مشکور!.

شعبان کرمدخت

نغمه‌پرداز دل تاجیک، " دولتمند " رفت
تلخ شد کام سخن تا آن صدای قند رفت
یک " دوشنبه " اشک می‌ریزم به یاد روی او
آن‌که عمری داشت با شعر و غزل پیوند رفت
آن‌که عمری با صدای مهربان و جاری‌اش
شور و حالی در دل ما عاشقان افکند، رفت
نسبتی با شانه‌ی پامیر دارد شانه‌اش
آن‌که بالای بلندی داشت، چون الوند رفت
آن‌که از متن صدایش عشق می‌ریزد هنوز
آن‌که بیرون بود از تفسیر، چون و چند رفت
آریایی مردی از جنس زبان فارسی
آن‌که با فردوسی ما بود هم‌سوگند رفت
شمس جان را دید و دست‌افشان به شوق مولوی
از جهان و هرچه در آن ناگهان دل کند، رفت
شور سعدی، شعر حافظ همچنان میراث اوست
نغمه‌پرداز دل تاجیک، " دولتمند " رفت.

همچنین در این برنامه از سه تصنیف از مرحوم دولتمند خالف با غزلیات علیرضا قزوه با نام‌های:۱- « لیلی گذشت و مجنون حالی خراب دارد» ۲- «ای نگاهت از شب ِ باغ ِ نظر، شیرازتر»۳- «دلم را چون اناری کاش یک شب دانه می کردم» رونمایی شد.