اختران سپهر فرهنگ و تمدن اسلام و ایران
ابن‌ماجد و راهنمایی پردردسر دریانوردان پرتغالی!
شهاب‌‌الدین احمد بن ماجد لنجدی دریانورد مشهور عرب در قرن نهم هجری قمری است.
گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا- بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.
با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.
برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.
شهاب‌‌الدین احمد بن ماجد لنجدی دریانورد مشهور عرب در قرن نهم هجری قمری است.
از تاریخ تولد و وفات و جزئیات زندگی او اطلاع دقیقی در دست نیست. کراچکوفسکی تولد او را حدود 1430م نوشته است. در جلفا در خلیج عمان به دنیا آمد. پدر و جدش ناخدا و استاد دریانوردی بودند. ابن ماجد نیز در دریانوردی از نیاکان خود پیشی گرفت.
در کرانه شرقی دریای سرخ، نزدیک جزیره مرما، صخره‌ای وجود داشت که پدر ابن ماجد کشتی خویش را در کنار آن صخره متوقف می‌کرد و به «صخره ماجد» معروف است. ماجد به «ربّان البرّین»، یعنی ناخدای دو کرانه دریای سرخ نیز مشهور بود. ابن ماجد کتاب‌های سه دریانورد عهد عباسیان، محمد بن شاذان، سهل بن ابان و لیث بن کهلان را در سده نهم هجری مطالعه کرد و ضمن انتقاد از بعضی مطالب، از آنها بهره‌های بسیار برد.
هنگامی که دریانوردان پرتغالی به فرماندهی واسکودوگاما از دماغه امیدنیک گذشتند، برای پیدا کردن راهنما از کرانه‌های شرقی آفریقا عبور کردند تا به مَلندی رسیدند. پادشاه آن سرزمین ابن ماجد را به آنها معرفی کرد و او پذیرفت نقشه‌ای از سواحل هند را که نصف‌النهارها و مدارهای آن دقیق بود، در اختیار واسکودوگاما گذارد و نکاتی را نیز به او متذکر شد. از جمله اینکه به طرف ساحل شرقی آفریقا در شمال ملندی نروند بلکه به سوی دریای آزاد حرکت کنند تا به سواحل هند برسند. آنها به همراهی ابن ماجد به گوآ در ساحل دکن رسیدند. تاریخ حرکت کشتی واسکودوگاما و ابن ماجد را 24 آوریل 1498 نوشته‌اند.
بعدها پرتغالی‌ها جزیره هرمز را تصرف کردند و به این ترتیب، برای اولین بار یک راهنمای عرب، راه دریایی اروپا به خاورمیانه ثروتمند را باز کرد که حوادث مصیبت‌باری را به دنبال داشت. قطب‌الدین مکی نهروالی از این واقعه با نفرت یاد کرده و گفته است که اوایل سده دهم هجری شیاطین پرتغالی به جزیره هرمز وارد شدند و راه را بر مسلمین بستند. به گفته کراچکوفسکی آخرین سفر مهم دریایی او هدایت کشتی واسکودوگاما بوده است.
ابن ماجد از نظریات و تجارب دریانوردان استفاده می‌کرد. از ستاره‌شناسی آگاه بود و مأخذ این علم را به خوبی می‌شناخت. ابن ماجد را مخترع قطب‌نما نیز دانسته‌اند. او همچنین به ذکر مسافت‌ها می‌پرداخت.
ابن ماجد در شعر و ادب هم دستی داشت. تاکنون چهل اثر از تصنیفات ابن ماجد شناخته شده که هر یک از این اشعار از بیست تا سیصد بیت دارد و اغلب به صورت ارجوزه است؛ ولی اشعارش همیشه در بحر رجز نیست. در اشعار او از راه‌های دریایی معین و مسائل تخصصی و دانش ستاره‌شناسی دریانوردی صحبت شده که نوعی راهنمای دریایی محسوب می‌شوند. ابن ماجد شیعی مذهب بود و ارادتی خاص به اهل بیت داشت تا جایی که ارجوزه‌ای در کتاب حاویة‌الاختصار فی اصول علم‌البحار به حضرت علی(ع) تقدیم داشته است. نوشته‌هایش درباره ستاره‌شناسی، دریانوردی، علم جغرافیا و منازل قمر و کواکب بوده است.
بیشتر آگاهی‌ها درباره ابن ماجد مرهون تلاش فران، دانشمند فرانسوی و شاگردش شوموفسکی است.
نام احمد بن ماجد با انتشار کتاب جغرافیای دریانوردی در قرن نوزدهم میلادی به محافل علمی اروپایی راه پیدا کرد. این کتاب را سیدی علی رئیس، دریاسالار ترک به رشته تحریر درآورد.
مهم‌ترین آثار ابن ماجد عبارت‌اند از:
1. کتاب الفوائد فی اصول علم‌البحر و القواعد، مهم‌ترین کتاب اوست که 12 فصل دارد و نگارنده هر فصل را «فائده» نامیده است. فصل اول در مورد پیدایش دریانوردی؛ فصل دوم درباره مشخصات معلمان واقعی و وظایف و حدود آگاهی آنان؛ فصل سوم تعیین منازل قمر؛ فصل چهارم مربوط به خانه‌های 32گانه قطب‌نما و بادنما؛ فصل پنجم در مورد جغرافی‌نگاران و منجمانِ گذشته؛ فصل ششم راه‌های دریایی؛ فصل هفتم رصدهای نجومی؛ فصل هشتم درباره علامات نزدیک شدن خشکی، ناوبری، فرماندهی کشتی و هدایت آن به بنادر گجرات؛ فصل نهم دربارهت سواحل است که از رأس‌الحد در جزیرة‌العرب آغاز می‌شود؛ فصل دهم شرحی بر 10 جزیره بزرگ؛ فصل یازدهم بادهای موسمی و دریانوردی؛ فصل دوازدهم شرحی است درباره دریای سرخ و جزایر آن و نیز صخره‌های زیر آب.
2. حاویة‌الاختصار فی اصول علم‌البحار، و ارجوزه‌ای است حاوی مطالب فشرده درباره اصول دریانوردی. این کتاب 11 فصل دارد و دارای هزار بیت است. فصل اول درباره نشانه‌های نزدیکی خشکی؛ فصل دوم درباره منازل قمر و خانه‌های بادنما و قطب‌نما؛ فصل سوم شامل مسائل وقت‌شناسی است؛ فصل چهارم این اثر عنوان «تحفة‌القضاة» دارد که در آن ابن ماجد قبله را از طریق نصف‌النهار و مدار مکه معظمهت و مسجدالحرام را با استفاده از قطب‌نما مشخص کرده است؛ فصل‌های پنجم تا هشتم شامل گزارش درباره راه‌های گوناگون کشتی‌رانی در اقیانوس هند، دریاها و خلیج‌های آن است؛ فصل نهم در رصدیابی و مطالعه ستارگان است؛ فصل دهم و یازدهم به توضیح مسائل دریانوردی از جمله واژه «زام» می‌پردازد؛
3. ارجوزه معروف به المعربة، که در 890ق/1485م در مورد دریانوردی در خلیج عدن نگارش شده است؛
4. قبلة‌الاسلام فی جمیع‌الدنیا یا تحفة‌القضاة، درباره تعیین قبله هر محل؛
5. ارجوزه برّالعرب فی خلیج فارس؛
6. ارجوزه فی قسمة‌الجمّة علی بنات نعش، درباره صورت فلکی دب اکبر؛
7. ارجوزه مشهور به کنزالمعالمة و ذخیرتهم فی علم‌المجهولات فی‌البحر و النجوم و البروج، در مورد کرات فلکی و صور منطقه البروج و کواکب؛
8. ارجوزه فی النتخات لبّرالهند و برّالعرب؛
9. ارجوزه میمیات الابدال، درباره برخی ستارگان راهنما در دریا؛
10. ارجوزه مخمسة، درباره ستارگان شمالی؛
11. ارجوزه‌ای درباره ماه‌های بیزانسی (روم شرقی)؛
12. ارجوزه ضریبة‌الضرائب، درباره بهره‌گیری از ستارگان در کار دریانوردی؛
13. منظومه‌ای نجومی بدون نام، شامل مطالبی در مورد منازل قمر و محل صحیح آنها در آسمان؛
14. منظومه القصیدةالمکیة، درباره راه‌های دریایی از مکه به جده؛
15. ارجوزه نادرة‌الابدال، درباره بعضی ستارگان؛
16. قصیدة الذهبیة، درباره صخره‌ها، کوه‌های ساحلی و نشانه‌های نزدیک شدن به خشکی از قبیل پرندتگان و بادها؛ تاریخ تصنیف این قصیده را 16 ذی‌الحجة 882 / 21 مارس 1478 نوشته‌اند که منطبق با اول فروردین ماه است.
17. ارجوزه الفائقة، درباره رصد و ارتفاع ستارگان از جمله برج الضفدع؛
18. ارجوزه البلیغة، درباره رصد و ستاره سهیل و سماک رامح؛
19. 9 فصل کوتاه که به نثر نوشته شده و مربوط به تحقیق درباره اقیانوس هند است؛
20. ارجوزه السبعیة، که در هفت بخش نوشته شده و از هفت دانش دریانوردی بحث می‌کند؛
21. قصیده‌ای بی‌نام، درباره ستارگانی که برای پهلو گرفتن کشتی کاربرد دارند؛
22. قصیده‌ای درباره ستاره‌شناسی.
ابن ماجد سه منظومه نیز دارد و کتابی که منظومه‌ها در آن گنجانده شده، شامل هفت اثر در زمینه‌های گوناگون از چند نویسنده بود. این کتاب ثلاث راهمانجات المجهولة لاحمد بن ماجد ربان رحلة فاسکودی جاما نام دارد. ارجوزه نخستین کتاب «ارجوزه السفالیة»، ارجوزه دوم «المعلقیة» و ارجوزه سوم «التائبه» نام دارد که از دو منظومه دیگر کوتاه‌تر است.
انتهای پیام/4104/
انتهای پیام/
