«الفهرست»؛ دانشنامه‌ای جامع از 1000 سال پیش

به گزارش خبرنگار حوزه آیین و اندیشه گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، تاریخ ایران و تاریخ اسلام را اگر نیک بنگریم، گستره‌ای سراسر افتخار به همراه دستاوردهای مختلف را خواهیم دید. ستاره‌های گوناگونی در این آسمان بی‌انتها می‌درخشند که برخی همچون ستاره قطبی یا ثریا نام‌آشنایند، برخی چون خورشید برای همه نمایان هستند و برخی هم مثل دریایی از انجم ناشناخته آسمان بالای سرمان، به‌جز چند محقق و تاریخ‌دان کسی آن‌ها را نمی‌شناسد.

اما به‌راستی در پس این نور بیش و کم که از این ستاره‌ها به ما می‌رسد چه داستانی نهفته است؟ بهتر بگوییم در ورای یک نام از مشاهیر تاریخ ایران و اسلام که فقط به گوش ما می‌آید چه دریایی از دانش گسترده است؟ تا کی باید هر روز صبح تقویم تاریخی را بشنویم که بیشتر داده‌هایش بر مبنای تاریخ غرب استوار است؟ چرا نباید رجوع مناسبی به تاریخ ایران و اسلام داشته باشیم؟

به همین بهانه ،با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال با شمار بالایی از ستارگان این آسمان پرفروغ آشنا شویم. هر روز صبح در ابتدای کار بخشی از تاریخ کهنمان و افتخارات آن را مرور کنیم و به خود مباهات کنیم که عضوی کوچک از جامعه بزرگ ایران و اسلام هستیم.

هر روز صبح در ابتدای کار بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور کرده و مباهات می‌کنیم که عضوی کوچک از جامعه بزرگ ایران و اسلام هستیم.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق بن محمدبن اسحاق( ابن ندیم) ، کتاب شناس، فهرست نگار و محقق بغدادی سده چهارم هجری است. ابن ندیم با کتاب مشهورش« الفهرست» شناخته می شود.

از زندگی و فعالیت های علمی «ابن ندیم» اطلاع چندانی در دست نیست، زیرا نویسندگان و تذکره‌نویسان پس از او، شاید به سبب اختلافات عقیدتی و مذهبی، توجه چندانی به او نداشته‌اند. قدیمی‌ترین منبع موجود درباره زندگی و احوال ابن ندیم، کتاب معالم العلمای «ابن شهر آشوب» (متوفی 588 ق/ 1192 م) است. وی در این شرح حال مختصر، ابن ندیم و اثرش را ستوده و آن را دلیل دانش و تسلط مؤلف در کتاب شناسی و علوم گوناگون دانسته است. کسان دیگری نیز چون «ابن نجار» ، «ابن حجر عسقلانی» و «قفطی» نیز از ابن ندیم نام برده‌اند و اثرش را ستوده‌اند.

خاستگاه و نسب ابن ندیم به درستی مشخص نیست، اما چون در «الفهرست» به وابستگی یا نسبت خود با قبیله‌ای از قبایل عرب اشاره نکرده، احتمالاً عرب نبوده است. وی در کتابش به ادیان ایرانی نیز اشاره نکرده است که احتمال ایرانی نبودن او را تقویت می‌کند. ابن ندیم به علوم اوائل علاقه‌مند بود و با عالمان مسیحی بغداد نیز مصاحبت داشت و وضعیت بین‌النهرین پیش از اسلام را به خوبی می‌شناخت. همه این موارد و تشابه نام پدر و جدش با نام ساکنان بین‌النهرین پیش از اسلام می‌تواند دلیلی بر انتساب او به این اقوام باشد.

زادگاه او نیز مشخص نیست. فقط می دانیم که ساکن بغداد بوده و مدتی نیز در موصل اقامت داشته است. درباره تاریخ تولد او باید گفت که شواهدی در الفهرست نشان می‌دهد که تولد او در اوایل سده چهارم هجری بوده است.

برخی شغل ابن ندیم را ورّاق (کتاب نویس) نوشته اند که در این‌باره تردیدهایی وجود دارد. البته ابن ندیم با فن ورّاقی آشنا بوده و در کتاب «الاوصاف و التشبیهات» به کتابت و ادوات آن اشاره کرده است.

بررسی دقیق کتاب الفهرست نشان می‌دهد که ابن‌ندیم از علوم گوناگون سررشته داشته و در ادبیات عرب و علوم اوائل، به ویژه فلسفه و تاریخ فلسفه، صاحب نظر بوده است.

الفهرست بیانگر برخی ویژگی های این‌ندیم همچون آزاداندیشی و تسامح، دقت در ضبط، ذوق سلیم و ابتکار در مسائل علمی نیز هست. منشاء این خصوصیات را باید در مراوده با افرادی چون «ابوسلیمان سجستانی» و مشرب معتزلی و مطالعاتش در زمینه ادیان و مذاهب دانست.

درباره مذهب ابن‌ندیم اختلاف‌نظر وجود دارد؛ دلیل آن هم آرای گوناگونی است که الفهرست ابراز کرده است. بنابر مواردی که در الفهرست درباره معتزله آورده، می‌توان احتمال داد که وی نیز با آنها هم عقیده بوده است و با توجه به این که از برخی امامان شیعه و فرزندانشان با عبارت «علیه السلام» یاد کرده و اهل بیت را همچون شیعیان می ستاید و برای شیخین و دیگر خلفا و اصحاب عبارت «رضی‌الله عنه» را به کار نمی‌برد می‌توان گفت شیعه مذهب بوده است.

بخش مربوط به ابوحنیفه در الفهرست و مدح و ستایش او نشان می‌دهد که «ابن ندیم» به مذهب حنفی هم علاقه داشته است. البته با داشتن گرایش‌های معتزلی و اندیشه فلسفی آشنایی و تمایل به ابوحنیفه برای ابن‌ندیم ناگزیر بوده است.

در « الفهرست» ، تاریخ فرهنگ ادبیات و مذهب از دوره‌های پیش از اسلام تا عصر نویسنده به شکلی نو و بدیع نشان داده شده است. این اثر دانشنامه‌ای است که خصوصیات کتاب‌شناسی نیز دارد. بنابر مقدمه کتاب، هدف ابن ندیم تهیه فهرست جامعی بوده که کلیه آثار عربی نویسندگان عرب و غیرعرب و شرح حال آن‌ها را دربرگیرد اما درعمل محتوای کتاب گسترده‌تر از چیزی است که مؤلف در نظر داشته است.

اگرچه الفهرست نخستین اثر در نوع خود نبوده و آثاری معدود و مختصر با عنوان «فهرست» پیش از آن تألیف شده بود، اما ابن ندیم شیوه‌ای کاملاً متفاوت به کار گرفته است که الفهرست را به تنها کتاب‌شناسی عمومی در سده‌های اول تا چهارم اسلامی و حتی بعد از آن تبدیل کرده است. دانشنامه‌هایی چون «احصاء علوم» فارابی «رسائل» اخوان‌الصفا «مفاتیح العلوم» خوارزمی و «جوامع‌العلوم» ابن فریعون هیچ‌یک دقت و گستردگی الفهرست را ندارند و از نظر روش هم با آن سنجیدنی نیستند.

 الفهرست 10 مقاله دارد:1- کتب مقدس مسلمانان و یهودیان و مسیحیان که در بین آن‌ها به علوم قرآنی بیشتر توجه شده است. در این قسمت مقدمه‌ای هم به خط و زبان‌های اقوام مختلف اختصاص داده شده است. 2- نحو و لغت 3- تاریخ انساب و موضوعات وابسته به آن. 4- شعر و شاعران. 5- کلام و متکلمان 6- فقه، حدیث، فقها و محدثان. 7-فلسفه و علوم قدیم 8- افسانه و سحر و جادو 9- مذاهب و ادیان غیرالهی و 10- کیمیا

تاریخ تالیف «الفهرست»377 هجری قمری است و «ابن‌ندیم» آن را به کسی به نام «السیدالفاضل» تقدیم کرده است. ابن ندیم در الفهرست احوال پیشینیان خود را نقد و بررسی کرده و در مواردی نیز درباره انتساب کتاب‌ها به مؤلفان و کتاب‌هایی که خودش خوانده اظهارنظر کرده است. گاه درباره تحریرهای یک کتاب و مشهور یا متروک بودن آن نیز مطالبی ذکر کرده است. وی احوال و آثار معاصران خود را نیز از نظر دور نداشته، اما گاهی از افراد مشهوری چون «یعقوبی» نامی نبرده است.

 بسیاری از اطلاعات موجود در «الفهرست» منحصربه‌فرد است و در آثار پیش از آن نیامده و چون منابع ابن ندیم هم در بسیاری از موارد از میان رفته، این اطلاعات فقط در الفهرست باقی مانده است؛ ازجمله می‌‌توان به اشعار بسیاری از شعرا و اخبار ابن ندیم از خوارج و فقهای آنان اشاره کرد. مطالب ابن ندیم در بخش‌های معتزله فلاسفه و اطبا و تاریخ نهضت ترجمه نیز درخور توجه است.

اطلاعات ابن ندیم درباره دین «مانی» بسیار بااهمیت و از مهم‌ترین منابع برای شناخت این آیین است. نسخه‌های خطی الفهرست تفاوت‌های بسیار اساسی با یکدیگر دارند در بعضی نسخه‌ها قسمت‌هایی وجود دارد که در نسخه‌های دیگر هیچ اثری از آن‌ها نیست. از قرن پنجم هجری به بعد اشخاص بسیاری از الفهرست در آثار خود استفاده کرده‌اند.

ابن‌ندیم کتاب دیگری با عنوان «الاوصاف و التشبیهات» نیز داشت که اکنون موجود نیست. تاریخ درگذشت ابن ندیم نیز به درستی مشخص نیست و درباره آن اتفاق نظر وجود ندارد.

 انتهای پیام/41104/