کاربرد مکاتب گوناگون اخلاق در شهرسازی

به گزارش خبرنگار گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، امروزه اخلاق از مفهوم انتزاعی خود فاصله گرفته و در همه شئون زندگی فردی و جمعی انسان کاربرد‌ یافته است. 

اخلاق حرفه‌ای به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های علم اخلاق به بیان مسایل و معضلات اخلاقی یک حرفه خاص و ارائه راهکار‌های حل آنها در قالب اصول و بایسته‌های اخلاقی می‌پردازد.

محمدصالح شریفی (دکتری شهرسازی از دانشگاه تهران) در مقاله‌ای با عنوان «کاربرد مکاتب گوناگون اخلاقی در زمینه حرفه‌ای شهرسازی» به واکاوی این موضوع پرداخته است. در ادامه گزارش تلاش خواهیم کرد مروری بر بیان مسئله، اهداف، روش و نتایج به دست آمده از این پژوهش داشته باشیم.

* به سوی اخلاق جهانی

از نظر شریفی به‌کارگیری اخلاق در زمینه حرفه‌های گوناگون روز به روز تعمق و گسترش‌یافته تا جایی که اندیشمندان ادیان جهان در بیانیه‌ی «به سوی اخلاق جهانی» در سال ۱۹۹۳ با صراحت و تأکید از همه سازمان‌ها و شرکت‌ها و مشاغل خواسته‌اند تا درباره کاربرد اخلاق در حرفه خود تأمل کنند و به راه‌کاری مؤثر دست یابند.

در این بیانیه خواسته شده است تا «حرفه‌های هرچه بیشتری، از قبیل حرفه‌های پزشکان، دانشمندان علوم تجربی، بازرگانان، روزنامه‌نگاران و دولتمردان، ضوابط اخلاقی روزآمدی به وجود آورند که برای مسایل آزاردهنده‌ی این حرفه‌های خاص، رهنمود‌های اختصاصی ارائه کنند».

حوزه‌های پزشکی، تجارت، قضاوت و بسیاری حرفه‌های دیگر به یافتن ارتباط میان اخلاق و زمینه‌ی حرفه‌ای خود مبادرت ورزیده و اخلاق حرفه‌ای خاص آن حرفه را تبیین نموده‌اند. شهرسازی نیز به عنوان حرفه‌ای که نقشی مهم در زندگی مردم ایفا می‌کند، از این قاعده مستثنا نیست و نیازمند آن است که با استفاده از علم اخلاق، به بیان مسایل و چاره‌جویی برای آنها بپردازد. پاسخ به این نیاز از راه تبیین اخلاق حرفه‌ای شهرسازی و در قالب پیشنهاد فرامعیارها، اصول، بایسته‌ها، حقوق و وظایف متقابل افراد و گروه‌های مختلف تأثیرگذار و تأثیرپذیر از حرفه‌ شهرسازی در ایران میسر خواهد بود.

* تبیین اخلاق حرفه‌ای در شهرسازی ایران

این پژوهشگر معتقد است که تبیین اخلاق حرفه‌ای در شهرسازی ایران به حل معضلات اخلاقی این حرفه کمک می‌کند و معیار‌هایی را ارائه می‌دهد که می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های شهرسازی ملاک قرار گیرند. اخلاق حرفه‌ای شهرسازی می‌بایست با مبنا قرار دادن یکی از نظریه‌های اخلاقی، به ارائه اصول و بایسته‌هایی بپردازد که رعایت آنها در شرایط زمانی، مکانی و فرهنگی ایران، فرایند و محصول شهرسازی را از دیدگاه اخلاقی و حرفه‌ای قابل‌دفاع سازد.

از نظر شریفی اخلاق حرفه‌ای شهرسازی در پی معرفی اصول و بایسته‌های اخلاقی این حرفه است. شناخت و ارائه‌ چنین اصول و بایسته‌هایی، پیش از هر چیز نیازمند بررسی نظام‌های اخلاقی گوناگون و اتخاذ رویکردی اخلاقی نسبت به حرفه‌ی شهرسازی است. انتخاب چنین رویکردی مبنا و معیار تصمیم‌گیری‌های شهرساز را روشن می‌سازد که بر مبنای وظیفه به تبعیت از قانون در پی کسب فضیلت یا برای به حداکثر رساندن منفعت عموم عمل کرده است.

مقاله‌ حاضر در پی کنکاش در حوزه مشترک میان اخلاق و شهرسازی است تا با یافتن ارتباط آنها، کاربرد‌های اخلاق را در این حرفه روشن کند. از این رو با انجام مطالعات اسنادی درباره علم اخلاق و اخلاق حرفه‌ای، به بیان کاربرد مکاتب گوناگون اخلاقی در شهرسازی می‌پردازد.

 در این مقاله مکاتب و رویکرد‌های گوناگون اخلاقی، که هر یک ملاکی برای داوری عرضه می‌کنند، در حرفه شهرسازی بسط داده شده و رویکرد اخلاقی شهرسازی با توجه به هریک از آنها شرح داده شده است.

نویسنده پس از بررسی مکاتب و نظام‌های مختلف اخلاقی و کاربرد آنها در حرفه شهرسازی، رویکردی مبتنی بر پیامدگرایی قاعده‌نگر برای بسط در زمینه‌ شهرسازی انتخاب می‌کند که تلفیقی از مکتب‌های نتیجه‌گرایی و وظیفه‌گرایی اخلاقی است؛ بنابراین کاری اخلاقی تلقی می‌شود که از یک سو بهترین پیامد‌ها را برای شهروندان و سایر افراد تأثیرپذیر از شهرسازی در پی داشته باشد و از سوی دیگر با قواعد کلی اخلاقی منافات نداشته باشد.

از نظر این پژوهشگر این قواعد را می‌توان فرامعیار‌های اخلاقی نامید که تصمیم‌گیری‌های شهرسازی را از لحاظ اخلاقی قابل توجیه می‌نماید. به بیان دیگر، با اتکا به رویکرد پیامدگرایی قاعده‌نگر، تصمیم‌های شهرساز هم از دیدگاه خوبی یا بدی نتایج آنها و هم از حیث درستی یا نادرستی ذاتی تصمیم‌ها بررسی می‌شود.

از نظر شریفی نکته حایز اهمیت در خصوص همه مکاتب اخلاقی به طور عام و پیامدگرایی قاعده‌نگر به طور خاص، چگونگی تعیین منفعت عمومی و فرامعیار‌های اخلاقی است. 

به بیان دیگر وی به این مسئله می‌پردازد که، شهرساز چگونه می‌تواند از یک سو پیامد‌های مثبت تصمیم‌های خود و از سوی دیگر عدم تخطی از فرامعیار‌های اخلاقی را به اثبات رساند. در این‌جا استفاده از اخلاق حقوق‌محور می‌تواند به عنوان راه‌حل مطرح شود.

* اخلاق حقوق‌محور

بر اساس اخلاق حقوق‌محور، معیار سنجش تصمیم و عمل اخلاقی، رعایت حقوق طرف (های) مقابل است، یعنی اگر فردی در رفتار ارتباطی به حقوق طرف ارتباط خود احترام گذارد، عمل وی اخلاقی است. بر حسب بیان فوق، اخلاق یعنی مسئولیت‌پذیری در قبال حقوق طرف ارتباط.

از نظر شریفی ریشه این نوع نگاه به اخلاق را می‌توان در منابع اسلامی نیز یافت، آن‌جا که در رساله حقوق امام سجاد (ع) نیز از همین روش استفاده شده است و وظایف افراد و اقشار مختلف جامعه بر حسب حقوقی که دیگران نسبت به آنها دارند، تعیین شده است.

علاوه بر این در اخلاق حقوق‌محور، بحث از دو نوع حقوق سلبی و ایجابی مطرح می‌شود. حقوق سلبی آن دسته از حقوقی هستند که نباید توسط سایرین تضییع شوند. رابرت نوزیک در نظریه‌ی اخلاقی خود بر لزوم احترام به این دسته از حقوق تأکید می‌ورزد و نظریه‌ وظیفه‌گرایانه‌ خود را بر همین اساس بنا می‌نهد؛ اما حقوق ایجابی آن دسته از حقوقی هستند که سایرین اعم از افراد، سازمان‌ها و نهاد‌های ذی‌ربط باید در راستای تحقق آنها تلاش کنند.

به بیان دیگر این حقوق برای طرفین ارتباط جنبه الزام‌آور می‌یابد و وظایفی را بر دوش آنها می‌نهد. این دو دسته از حقوق را می‌توان برای توجیه تعریف منفعت عمومی و فرامعیار‌های اخلاقی نیز به کار برد.

در نهایت اینکه نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تلفیق پیامدگرایی قاعده‌نگر و اخلاق حقوق‌محور می‌تواند راه‌حلی برای توجیه خوبی یا بدی و درستی یا نادرستی تصمیم‌های شهرساز ارایه دهد، بدین معنا که منفعت عمومی در تحقق حداکثری حقوق ایجابی افراد و گروه‌های ذی‌حق در زمینه شهرسازی تعریف شود و عدم تضییع حقوق سلبی نیز به عنوان فرامعیار اخلاقی در نظر گرفته شود.

به این ترتیب، هنگامی تصمیم یا عمل شهرساز اخلاقی تلقی می‌شود که اولاً پیامد آن تحقق حقوق ایجابی گروه‌های ذی‌حق باشد و ثانیاً از قاعده عدم تضییع حقوق سلبی تخطی نکند.