چشم‌انتظار «علم برای عموم»/  رهایی از زنجیر نابرابری

خبرگزاری علم و فناوری آنا،‌ نوید فرخی؛ در جهانی که به سرعت در حال تغییر است علم در قامت تکیه‌گاهی قابل اعتماد ظاهر می‌شود. راه‌حل‌های علمی محرک پیشرفت‌های بشریت در دو قرن اخیر بوده است. با این حال برج عاج علم با تالارهای دانش مقدس خود برای افراد غیردانشگر دور و غیرقابل دسترس به نظر می‌رسد. اینجاست که مفهوم «علم برای عموم» نه تنها مفید بلکه ضروری می‌شود. حمایت اخیر یونسکو از علم منبع-باز، با تأکید بر همکاری علمی و شفافیت تحقیقاتی طلوع جدیدی را برای جامعه علمی نوید می‌دهد، اما به رغم گام‌های برداشته‌شده، گزارش یونسکو بر یک پیام مهم تأکید می‌کند و آن اینکه هنوز راه طولانی در پیش است.

به باور نگارنده،‌ منبع-باز بودن علم صرفاً یک وضعیت ایده‌آل علمی نیست، بلکه برای دنیای مدرن ضروری است. ضرب‌المثلی است که می‌گوید برای پیشرفت باید بر روی شانه‌های یکدیگر بایستیم. این افق در جایی که یافته‌ها پشت درهای بسته و دیوارهای بلند نگه داشته می‌شود و  دانش تنها برای عده معدودی قابل دسترس است محقق نمی‌شود. اشتراک‌گذاری آزاد اطلاعات کمک می‌کند و تضمین می‌کند که تحقیقات علمی، داده‌ها و یافته‌های مرتبط با آن در دسترس همه باشد. از جمله مزایای چنین پارادایمی می‌توان به نوآوری و شفافیت بیشتر و بالا رفتن سرعت کشفیات اشاره کرد. با این حال همانطور که در گزارش یونسکو آمده، بهره‌مندی از ظرفیت کامل علم منبع-باز در سطح جهانی همچنان یک هدف جاه‌طلبانه است.

یکی از مهم‌ترین چالش‌ها برای این امر، نابرابری زبانی است. زبان امروزی علم عمدتاً زبان انگلیسی است. این مسئله یک تبعیض ناخواسته ایجاد می‌کند چرا که مانعی برای محققان غیرانگلیسی‌زبان و عموم مردم (برای دنبال کردن تحقیقات) ایجاد می‌کند. این چالش نه تنها انتشار محتوای علمی را سخت می‌سازد، بلکه مشارکت در گفتمان علمی را نیز تضعیف و آن را محدود به جامعه انگلیسی‌زبان می‌کند. رفع این موضوع مستلزم تلاشی هماهنگ برای تنوع بخشیدن به زبان‌های ارتباط علمی و یا تحقق ارتباط دقیق با ماشین‌های ترجمه است.

چالش مهم دیگر در نابرابری‌های ذاتی نهادهای علمی نهفته است. جاده علم در سطح جهانی اصلاً مسیری هموار نیست و منابع، بودجه و فرصت‌های کلیدی در دست چند کشور عمدتاً غربی (اگر چین و ژاپن و کره را فاکتور بگیریم) متمرکز است. این عدم تعادل عملاً صدای محققان را در کشورهای در‌حال‌توسعه خفه می‌کند. رفع این شکاف مستلزم تجدید ساختار در نحوه تخصیص بودجه علمی و منابع به دانشمندان است. هنگامی که منابع به صورت عادلانه در دسترس همه نباشد،‌ سخت بتوان از پروژه‌های تحقیقاتی بین‌المللی و اشتراکی صحبت کرد.

مسیر دستیابی به وضعیت ایده‌آل مملو از موانع است، اما پاداش‌های بالقوه بسیار زیادی در آن نهفته است. دنیایی را تصور کنید که در آن آخرین تحقیقات در مورد فناوری‌های تجدیدپذیر به طور رایگان در دسترس کشورهای در‌حال‌توسعه قرار گیرد و آنها نیز بتوانند با خیال راحت به سمت راه‌حل‌های پاک‌تر و پایدارتر انرژی حرکت کنند. وقتی تحقیقات در مورد واکسن‌ به اشتراک گذاشته شد، دیدیم که چطور به مقابله با همه‌گیری سرعت بخشید و جان افراد بی‌شماری را نجات داد.

برای رسیدن به این آرزو باید فرهنگ جامعه علمی تغییر کند. معیارهای سنتی موفقیت در جامعه علمی، که اغلب بر اساس انتشار محتوا در ژورنال‌های اصلی و انباشت استناد است، باید تکامل یابد یا حداقل اصلاح شود. نمی‌توان همکاری‌های علمی را افزایش داد مگر اینکه برای تولید علم در قالب منبع-باز، مشارکتی و انتشار عمومی پژوهش‌ها ارزش قائل شد. نهادها و مؤسسات علمی نیز باید با تدارک کمک‌های مالی و دادن جوایز و... فعالیت‌های علمی منبع-باز را به رسمیت بشناسند.

علاوه بر این، خود فناوری نیز نقش مهمی در عمومی‌سازی علمی دارد. تصور کنید بیست سال قبل دسترسی‌ها به دانش تا چه اندازه دشوار بود اما امروزه پلتفرم‌ها و مخازن دیجیتال فرصت‌های بی‌سابقه‌ای را برای به اشتراک‌گذاری تحقیقات و داده‌ها فراهم کرده‌اند. اطمینان از دسترسی عادلانه نیز بسیار مهم است. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، همراه با آموزش در زمینه سواد دیجیتال به برداشتن گام‌های اساسی برای ایجاد یک اکوسیستم علمی فراگیر کمک می‌کند.

مشارکت عمومی ازمؤلفه‌های مهم علم منبع-باز است. ترویج علم با هدف تبدیل یافته‌های تحقیقاتی پیچیده به اطلاعات قابل درک برای عموم، شکاف بین جامعه علمی و عموم را پر می‌کند. همایش‌ها و سخنرانی‌های عمومی، جشنواره‌های علمی و... نقشی حیاتی در ابهام‌زدایی از علم و تبدیل آن به بخشی رسمی از آگاهی عمومی ایفا می‌کند.

دعوت یونسکو برای اقدام‌های عملیاتی، فراخوانی روشن برای جامعه علمی است تا گرد هم آیند، موانعی را که به طور تاریخی ما را از هم جدا کرده شناسایی کنند و آینده ای را بسازند که در آن علم واقعاً متعلق به همه باشد. این چشم‌انداز جهانی که علم در آن آزادانه به اشتراک گذاشته شود، در خدمت بشریت قرار گیرد و ثمرات تحقیقات برای همه، صرف نظر از محیط جغرافیایی، زبان یا وضعیت اجتماعی-اقتصادی‌شان ملموس باشد،‌ امری خجسته است و باید در پی تحقق آن بود.