تاریخچه «صحن انقلاب» یکی از خاص‌ترین نقاط حرم امام رضا (ع)/ «صحن عتیق» قدیمی‌ترین صحن حرم منور رضوی +تصاویر

به گزارش خبرنگار حوزه معارف اسلامی گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، فرارسیدن ایام نوروز برای بسیاری از ایرانیان فرصتی برای مسافرت و گردش را فراهم می‌کند. سفرهایی که شمار بالایی از آن به مشهد الرضا (علیه السلام) منتهی شده و شوق زیارت امام هشتم رنج پیمایش راه طولانی را بر مسافران کم می‌کند.

امسال اما آخرین عید نوروز قرن چهاردهم هجری شمسی همزمان با شیوع ویروس منحوس کرونا در سراسر دنیا و به‌ویژه ایران شده و همین موضوع سبب‌ساز قرنطینه خانگی و کاهش چشمگیر مسافرت‌ها تا نزدیک صفر شده است. بر همین اساس گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا تصمیم دارد هر روز صبح به معرفی گوشه‌ای از بهشت آستان مقدس رئوف اهل بیت، حضرت علی بن موسی الرضا (علیه آلاف تحیه و ثنا) بپردازد و روح مخاطب را بدین وسیله به سمت قبله هفتم روانه کند. با ما در پرونده «باز هم زائرتان نیستم از دور سلام» همراه باشید، تا در دومین شماره این پرونده سری بزنیم به صحن انقلاب و بیشتر با آن آشنا شویم.

صحن انقلاب برای بسیاری از زائران همراه است با خاطرات فراوان، از نقاره زدن‌ها تا سقاخانه اسماعیل طلایی، از پنجره فولاد تا ایوان طلای حضرت. صحن انقلاب که نام‌های دیگری همچون «صحن سقاخانه»، «صحن کهنه» و «صحن عتیق» نیز دارد یکی از شلوغ‌ترین نقاط حرم مطهر رضوی به شمار می‌رود که از جنوب و از طریق ایوان طلا به مضجع نورانی حضرت منتهی می‌شود، بست‌های شیخ طوسی، شیخ حر عاملی و طبرسی جهات دیگر این صحن را احاطه کرده‌اند. ضمن آنکه ورودی زیرزمین حرم یا همان رواق دارالحجه نیز در کنار ورودی‌های این صحن قرار دارد.

این صحن، اولین و قدیمی‌ترین صحنی است كه در قسمت شمال حرم مطهر بنا شده است و شاید فقط خدا بداند که چه خاطراتی از کرامات حضرت رضا علیه السلام به زائران را به خود دیده است. نقل است که در گذشته‌های بسیار دور نهر آبی از میانه این صحن عبور می‌کرده که البته تصاویری از آن هنوز باقی مانده است.

ضلع جنوبی صحن انقلاب اسلامی، در اواخر دوره تیموریان و اساس ایوان طلا، در عهد «سلطان حسین بایقرا» بنا شده و ضلع‌های شمالی و شرقی و غربی آن نیز در عهد «شاه عباس صفوی»، احداث و تكمیل شده است. صحن کهنه، چهار ایوان، دوازده صفّه، چهل حجره و ایوان كوچك در طبقه اول و چهل حجره در طبقه دوم دارد. مساحت این صحن، 6هزار و702 مترمربع است.

چهار ایوان زیبا و خاطره انگیز در صحن انقلاب

چهار ایوان بزرگ و زیبا در ورودی‌های صحن انقلاب اسلامی واقع شده‌اند که هر یک تاریخچه‌ای بخصوص برای خود دارند.

ایوان شمالی که ایوان عباسی نیز نامیده می‌شود، با 50/22 متر ارتفاع، در سال 1021 هجری قمری بنا شده است. بر فراز ایوان عباسی، گلدسته طلایی حرم وجود دارد كه مربوط به دوره نادرشاه افشار است.

در میان ایوان عباسی که مقابل ایوان طلایی واقع شده، صفه‌ای به شکل محراب و چهار غرفه قرا‌ر گرفته است. دو ممر کوچک درونی هم به عنوان محل آمدوشد زائران از خیابان طبرسی به صحن انقلاب وجود دارد.

ازاره ایوان با سنگ‌های مرمر کرم‌رنگ پوشیده شده و دیوارهای بالای این ازاره تا نزدیکی سقف، ترکیبی از روزگار قاجار را دارد و مربوط است به تعمیرات آن دوران، اما کاشی‌های سقف و مقرنس‌ها رنگ و ترکیب دوره صفوی را نشان می‌دهد.

طاق‌نمای ایوان عباسی به شیوه طاق‌نمای تزئینی است و در میانه آن شبه‌ستونی با نقشی مارپیچ و کتیبه‌ای با نام محمد شاه قاجار جای گرفته است. کتیبه‌هایی که به خط زیبای محمد‌رضا اصفهانی در تاریخ 1059 ورودی‌ها را زینت داده‌اند، حکایت از بذل توجه خاص این شاه است.

ارتفاع ایوان غربی یا همان ایوان ساعت، 24متر است و ساعت بزرگی كه بر روی آن قرار دارد، در 1336 هجری شمسی نصب شده است. زنگ این ساعت هر یک ربع یک بار به صدا در می‌آید و همچنین در رأس هر ساعتی به تعداد همان ساعت نیز زنگ متفاوتی را به صدا در می‌آورد. شاید کمتر زائری باشد که صدای زنگ این ساعت را نشنیده باشد.

در پیشانی ایوان غربی، کتیبه‌ای به خط ثلث بر زمینه‌ لاجوردی رنگش «آیت الکرسی» را به خطاطی محمدحسین مشهدی شامل می‌شود. در حاشیه سر در ایوان هم سوره «هَل أَتی...» یا همان سوره انسان به خطی خوش از محمدحسین مشهدی مکتوب است. در شمال و جنوب این سر در، دو ترنج، نام معمارباشی و کاشی‌پز را نشان می‌دهند و در زیر ترنج‌‌ها نوشته شده:

«ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش * پیوسته در حمایت لطف اله باش
قبر امام هشتم و سلطان دین رضا * از جان ببوس و بر در این بارگاه باش».

ایوان شرقی صحن انقلاب همان ایوان نقاره است، ایوانی که خادمانی که وظیفه نقاره‌زنی را به عهده دارند، آوای خوش و خاطره‌انگیز نقاره را بر فراز آن جاری می‌کنند و می‌نوازند. ارتفاع این ایوان نیز 26 متر است.

 این ایوان از بناهای باشکوه دوران عباسی است که همانند ایوان غربی و درست به قرینه آن ساخته شده‌ است. در پیشانی ایوان به خط ثلث جلی، آیه مبارکه نور و در دور سردر آن از درون صحن، سوره «مزمل» نگاشته شده است. نام خطاط این اثر چشم‌نواز، محمدحسین الشهیر المشهدی است و تاریخ 1261 در پایان کتیبه به چشم می‌خورد.

بر حاشیه داخلی ایوان و دور تا دور آن، روایتی از قول پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد آیۀ شریفه «قل لا أسألکم علیه اجراً الا المودة فی القربی» کتابت شده است.

زینت‌بخش درون ایوان نیز حدیثی از امام صادق علیه السلام در مورد امام رضا علیه السلام است. در اطراف سر در خارجی ایوان به سمت بست، در کتیبه‌ای صلوات بر چهارده معصوم نوشته شده است.

ایوان طلا قدیمی‌ترین ایوان حرم

ایوان جنوبی، همان ایوان طلاست كه با 21 متر ارتفاع به دستور امیر علی‌شیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا در سال 872 هجری قمری ساخته شده است. چون بدنه این ایوان در زمان نادرشاه و در سال 1148 هجری قمری با خشت‌های طلا، طلاکاری شده است به ’ایوان نادری‘ نیز معروف است.

در پیشانی ایوان طلا کتیبه‌ای به خط محمدرضا امامی وجود دارد که تاریخ احداث بنا را در بردارد. صاحب کتاب تاریخ عالم آرای عباسی که معاصر شاه عباس نیز بوده، نوشته است: «شاه عباس که در سال 1021 هجری قمری به قصد زیارت به مشهد مشرف شد، اقدام به احداث نیمه شمالی و تکمیل بنا نمود و با کاشی‌‌های معرق و نفیس بیاراست».

در ادامه و در سال 1095 هجری قمری شاه عباس دوم مجدداً صحن را به‌طور کامل تعمیر کرد. تاریخ تعمیر بنا و نام او بر کاشی نفیس، در پیشانی ایوان شمالی صحن یا همان ایوان عباسی دیده می‌شود که در پایان آن نوشته شده: «کتبه محمدرضا الامامی سنه 1095 هـ.ق».

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم دستی به سر و روی سر درها و ایوان‌‌های بزرگ صحن کهنه کشیده شد و مراحل مرمت آن انجام شد و همچنین سنگ کف صحن نیز تعویض شد.

پنجره فولاد محلی برای آنها که گره به کارشان افتاده است

صحن انقلاب در روزگار پادشاهان صفویه و افشاریه و قاجاریه گسترش یافته و به شكلی چشم‌نواز تزیین شده است. پنجره فولاد معروف حرم مطهر نیز در این صحن قرار دارد.

امروزه پنجره فولاد تبدیل به محلی برای عرض خالصانه حوائج و خواسته‌های زائران از امام هشتم علیه السلام شده است و در این بین بیماران مختلفی در کنار آن همیشه به چشم می‌خورند که چشم انتظار یک نگاه لطف از حضرتش هستند.

سقاخانه اسماعیل طلایی جایگاهی به یاد سقای کربلا

سقاخانه اسماعیل طلایی نیز یکی از نقاط بسیار پر توجه و خاطره انگیز حرم امام رضا علیه السلام است. این سقاخانه درست در مرکز صحن انقلاب و در مقابل هر چهار ایوان بلند این صحن قرار گرفته است.

سنگاب یا همان منبع آب اين سقاخانه که سه کر آب یعنی چیزی در حدود ۱۱۳۰ لیتر ظرفیت دارد، از سنگ مرمر يكپارچه ساخته شده و به دستور نادرشاه افشار، از هرات به مشهد آورده شده است.

در دو مطلب از این پرونده به صورت مفصل به پنجره فولاد صحن انقلاب و سقاخانه اسماعیل طلایی اشاره خواهد شد.

انتهای پیام/4139/پ