ابن‌ماکولا؛ نسب‌شناس نژاده

به گزارش خبرنگار حوزه آیین و اندیشه گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

پیش از ظهور اسلام، عرب‌ها به دو دانش شبه‌تاریخ‌نگاری علاقه فراوانی نشان می‌دادند: یکی انساب و دیگری ایام‌العرب. علاقه عرب پیش از اسلام به این دو، ریشه در ویژگی‌های جامعه قومی و قبیله‌ای آن دوران داشت، اما نیازهای جامعه رو به توسعه اسلامی هم ضرورت بعضی از علوم قدیم را دوچندان می‌کرد؛گرچه کارکرد این علوم، اساساً دچار تغییر شده بود. یکی از این علوم، علم انساب بود که در آن که در آن، بزرگانی چون ابن‌ماکولا به شهرت عالمگیری رسیدند.

«امیر سعدالملک ابونصر علی بن ماکولا» نسب‌شناس، محدث، رجال‌شناس، ادیب و شاعر مشهور قرن پنجم هجری قمری بود.

آل‌ماکولا از خاندان‌های مشهور بغداد در قرن پنجم هجری قمری بودند که اصل آنان از اعراب بنی‌عجل بود که مدت ها در ایران زیسته بودند.دو تن از نیاکان آل ماکولا به نام‌های ادریس بن معقل و عیسی، از کارگزاران بنی امیه در اطراف اصفهان بودند که به سبب خودداری از ارسال خراج به زندان افتادند، ولی از آنجا گریختند. عیسی با همه افراد خانواده‌اش به محلی که بعداً کرج* نامیده شد، کوچ کرد. پسر وی، ابودُلَف، کرج را آباد ساخت و به حکومت نشست. دلیل اینکه چرا این خاندان نام ماکولا گرفته، معلوم نیست؛ اما این نکته درخور توجه است که هم‌اکنون روستایی به نام ماکوله در گلپایگان هست که شاید این خاندان به آنجا منسوب شده باشند؛ چون برخی از نیاکان این خاندان در جرفادقان (گلپایگان) متولد شده‌اند.

ابن ماکولا در ۴۲۱ در عکبرا، شهری در نزدیکی بغداد، زاده شد. او پسر ابوالقاسم هبة‌الله وزیر جلال‌الدوله حاکم بغداد، و برادرزاده ابوعبدالله حسین، قاضی‌القضاه بغداد، بود.خود از دانشمندانی چون ابن بشران، عبیدالله بن عمر بن شاهین، ابوطیب طبری، و احمد بن محمد عقیقی علوم حدیث را فرا گرفت و سپس برای کامل کردن دانش خود به بغداد، دمشق، مصر، جزیره، خراسان، و جبال سفر کرد. در این سفرها او در علم حدیث و انساب چنان مهارت پیدا کرد که جزو نوادر روزگار شد.

ابن ماکولا حافظه‌ای بسیار قوی داشت. مورخان او را خطیب دوم و در برخی موارد برتر از خطیب شمرده‌اند. محدثان بعد از وی، از جمله ابوبکر خطیب، نصر مقدسی، ابومحمد حسن بن احمد سمرقندی، و محمد بن عبدالواحد بن دقاق از ابن ماکولا حدیث روایت کرده‌اند. خود مدتی نیز در مناصب دولتی مشغول به کار بوده و همو بود که نسب‌نامه آل بویه تا بهرام گور را تدوین کرده است. 

در منابع موجود مشخص نشده است که لقب «امیر» سعدالملک، که در ابتدای اسم او آمده، چگونه به او داده شده است. ابن خلکان می‌گوید که جای تردید است که خود ابن ماکولا امارتی داشته و به لقب «امیر» مشهور شده است و یا این که چون از فرزندان امیر ابودلف عجلی بوده این لقب را گرفته است.

ابن ماکولا به دست غلامانش کشته شد. در محل و تاریخ قتل او بین مورخان اختلاف‌نظر است. ابن‌جوزی و ابن‌کثیر قتل او را در کرمان در ۴۷۵ق و ابن خلکان ۴۷۰ق در گرگان و ابن عماد در خراسان و یاقوت در خوزستان در ۴۸۷ق نوشته‌اند. ابن اثیر دو تاریخ ۴۷۵ق و ۴۸۶ق را سال قتل ابن ماکولا ذکر کرده است.

آثار باقی مانده از ابن ماکولا عبارت‌اند از:

1. الاکمال فی المختلف و المؤتلف من اسماء الرجال، که در ۴۶۷ ه.ق تألیف آن تمام شد. نسخه‌های خطی این کتاب در مصر، برلین، و انگلیس موجود است. این کتاب در ۱۳۸۱ق به تصحیح شیخ عبدالرحمان بن یحیی یمانی در حیدرآباد دکن و با مقدمه‌ای از او به چاپ رسیده است.


2. تهذیب مستمر الأوهام على ذوی التمنی و الأحلام، که در ۴۷۲ق تألیف آن به اتمام رسید. نسخه‌ای ناقص از این کتاب در مؤسسه نسخه‌های خطی دکن موجود است.


3. کتاب مفاخره‌القلم و السیف و الدینار و کتاب الوزراء، از این دو کتاب اکنون اثری در دست نیست.


4. دو کتاب دیگری که یاقوت ذکر کرده است المختلف و المؤتلف و الاکمال فی المؤتلف و المختلف نام دارد، اما به نظر می‌رسد که هر دو یک کتاب والاکمال فی المختلف و المؤتلف من اسماء الرجال باشند. البته، فؤاد سید نام این کتاب را تهذیب مستمرالاوهام على ذوی المعرفة و اولی الافهام آورده است. یاقوت همچنین اشعاری از ابن ماکولا نقل کرده است.

* کرج ابودُلَف محلی متفاوت از کرج مشهور است، این محل شهری میان اراک و بروجرد بوده است.

انتهای پیام/4104/