#ژورنالیسم_علم؛
دنیای شیرین «روزنامه‌نگاران علم» در یک نگاه/ از خوشبینی به آینده تا تلاش برخی‌ها برای «ارزان تمام کردن علم»!
در سالیان گذشته حضور افراد غیرمتخصص در رسانه ها باعث نگارش و تولید محتوای ضعیف می شد؛ اما با گسترده شدن روزنامه‌نگاری علم این اتفاق این روزها کمتر رخ می‌دهد.
به گزارش خبرنگار حوزه رسانه گروه اجتماعی خبرگزاری آنا، روزنامه‌نگاری علم به‌عنوان موضوعی که الزاماً باید از منظر کیفی در رسانه به آن نگریسته شود به رویکرد جدیدی در بستر خبر و خبررسانی تبدیل شده است که با استفاده از ظرفیت‌های آن می‌توان در جهت تنویر افکار عمومی گام برداشت.
در روزنامه‌نگاری یا ژورنالیسم علمی، خبرنگار ضمن داشتن تبحر در این زمینه، باید چرایی و تحلیل یک خبر را به صورت علمی، کارشناسی، به زبان ساده و قابل فهم برای همگان مورد بررسی قرار دهد تا مردم و مخاطبان بتوانند به‌درستی و راحتی آن را درک کنند.
در رسانه‌های کشور، فعالانی هستند که با استفاده از پتانسیل ژورنالیسم علمی به موضوعات می‌پردازند و توانسته‌اند با شناخت مناسبی که از این ظرفیت پیدا کرده‌اند در فضای رسانه‌ای به درستی مسیر اطلاع‌رسانی اخبار و جریانات خبری را تبیین کرده و اطلاع‌رسانی کنند.
صفاریان‌پور: ژورنالیسم علمی عنوان تازه پیش آمده در دنیای روزنامه‌نگاری است
در همین خصوص سیاوش صفاریان‌پور به عنوان ژورنالیستی که در فضای علمی به موضوعات می‌پردازد، در گفتگو با خبرنگار حوزه رسانه گروه اجتماعی خبرگزاری آنا، درباره جایگاه روزنامه‌نگاری علمی در رسانه‌های امروز اظهار کرد: ژورنالیسم علمی عنوان تازه پیش آمده در دنیای روزنامه‌نگاری است.
وی افزود: کافی است که به یک تا دو دهه قبل برگردیم و ببینیم چیزی به اسم ژورنالیسم علم در فضای رسانه‌ای مطرح نبود. یعنی آن چیزی که اتفاق می‌افتاد، جزیره‌های جداگانه‌ای بودند. افرادی بودند که ناگهان می‌آمدند در یک موضوعی مثل علم کار می‌کردند و بعداً این ستاره خاموش می‌شد تا ستاره بعدی روشن می‌شد.
این مجری تلویزیون اظهار کرد: از دهه 80 به بعد با رشد رسانه‌ها، طبیعتاً رسانه‌های علمی هم رشد کردند و در این فضای علمی نیاز بود که روزنامه‌نگاران یا ژورنالیست‌های تخصصی پدید بیایند. رشد مجله‌هایی مثل دانشمند و نجوم، سبب شد که به‌نوعی روزنامه‌نگاری علمی رونق بگیرد.
وی افزود: در دهه 80 با شکل‌گیری شبکه چهار تلویزیون که هدفش برنامه‌ها و مستندهای علمی بود و با این محور شروع شد، طبیعتاً برنامه‌سازانی هم در رسانه به‌صورت تخصصی راجع به علم فعالیت کردند.
صفاریان پور با بیان اینکه بهتر است واژه «تخصصی» را به‌کار نبرده و از واژه «متمرکز» استفاده کنم، گفت: الزاماً افرادی که در رسانه‌ها کار می‌کنند ممکن است متخصص در آن مسئله نباشند و در حوزه‌های مختلف علم تولید محتوا کنند.
وی ادامه داد: با شکل‌گیری شبکه چهار یا رونقش در دهه هشتاد و دهه 90 شاهد ظهور افرادی هستیم که محتواهای علمی را تولید می‌کردند. طبیعتاً این واژه سر زبان‌ها افتاد، هویتش قرص و محکم‌تر شد و نهایتاً منجر به این شد که از دل این ماجرا مفهومی تحت عنوان «ژورنالیست علم» پدید آمد و این روزها هم خیلی راجع به آن صحبت می‌شود ولی واقعیت این است که اگر به دو دهه عقب‌تر برگردیم، ردپایش خیلی خیلی کم‌رنگ‌تر می‌شود.
صفاریان پور اظهار کرد: گرچه در آن زمان هم افرادی بودند که داشتند تولید محتوا می‌کردند ولی گاهی اوقات می‌رفتند سراغ مسائل اجتماعی، یعنی به‌نوعی روزنامه‌نگاری علمی متمرکز نبود. افرادی بودند که روزنامه‌نگار و یا ژورنالیست‌هایی بودند که در رسانه‌های مختلف کار می‌کردند. در طی این دو دهه با ایجاد محتوا، بستر تولید محتوا، طبیعتاً تولیدکننده‌اش هم شکل گرفت و پیش رفت.
خسروی: روزنامه‌نگاران حرفه‌ای علم در ایران صدای بلندی ندارند
عرفان خسروی هم که به عنوان یک روزنامه‌نگار پیشکسوت در عرصه ژورنالیسم علم فعالیت می‌کند در گفتگو با خبرنگار حوزه رسانه گروه اجتماعی خبرگزاری آنا، در خصوص خبرنگار علم و سازوکار فعالیت آن در رسانه‌ها اظهار کرد: البته ژورنالیسم علمی تعبیر دقیقی نیست و در اصل حوزه‌ای از روزنامه‌نگاری که درباره علم باشد «روزنامه‌نگاری ِ علم» می‌گویند. در سالهای اخیر و پس از فترتی که همراه با خزان مطبوعات پیش آمد، به تدریج روزنامه‌نگاری علم جایگاه خود را تا حدی بازیافته؛ شاید از این رو که شبکه‌ای از همکاری میان روزنامه‌نگاران علم به وجود آمده و در موقعیت‌های مختلف، بدون احساس رقابت یا تضاد، همدیگر را تقویت و حمایت کردند و این شکل از رابطه باعث برکشیده شدن موضوع روزنامه‌نگاری علم شده است.
وی افزود: به رغم این، متأسفانه هنوز هم برخی رسانه‌ها نگاه درستی به روزنامه‌نگاری علم ندارند و افرادی را به نوشتن درباره علم می‌گمارند که تخصص، علاقه، سابقه یا گرایشی نسبت به علم ندارند. روزنامه‌نگار علم نه تنها باید فوت و فن روزنامه‌نگاری را به خوبی بداند، بلکه باید سررشته‌ای در علم داشته باشد، اهل مطالعه، پی‌گرفتن اخبار علمی و دنبال کردن پیشرفت‌های علمی باشد. اگر روزنامه‌نگار علم به صورت حرفه‌ای یا آماتور در فعالیت‌های علمی شرکت کرده باشد، درک دقیق‌تری از ماهیت آنچه درباره آن می‌نویسد، خواهد داشت و البته، حداقل، باید شیفته علم بوده و «سواد علمی» داشته باشد، منابع اصیل برای پی‌گیری پرسش‌های علمی را بشناسد و ذهنش را با مطالعه و جستجو، برای چالش‌های علمی حساس کرده باشد.
این روزنامه‌نگار پیشکسوت عنوان کرد: در گذشته بسیار اتفاق می‌افتاد که افرادی غیرمتخصص نگارش طیفی گسترده از مطالبی را که در آن تخصص نداشتند، به عهده می‌گرفتند؛ اما با گسترده شدن روزنامه‌نگاری علم این اتفاق این روزها کمتر شده است.
خسروی با بیان اینکه هنوز هم آسیب‌هایی جدی در کمین روزنامه‌نگاری علم است، یکی از این آسیب‌ها را نگاه غیرجدی به روزنامه‌نگاری علم برشمرد و یکی کردن روزنامه‌نگاری علم را با حوزه‌هایی مثل فناوری دیجیتال و سرگرمی از جمله آسیب‌های این حوزه شمرد.
وی ادامه داد: روزنامه‌نگاری که دغدغه اصلی‌اش موضوعات مرتبط با تکنولوژی باشد، نگاهی درست به علم نخواهد داشت و از حوزه‌های علمی نیز انتظار برون‌داد کاربردی خواهد داشت. مثلا خبر ثبت اولین تصویر از سیاهچاله موجب شگفتی است و بخشی از برنامه روزنامه‌نگار علم این است که این شگفتی و اهمیت علمی چنین دستاوردی را به اطلاع مردم برساند. اما ذهنی که به جای تربیت علمی، با ذهنیت مهندسی تربیت شده، خواهد پرسید: «خب، بعدش چه؟ به چه درد من می‌خورد؟». رسوخ این طرز فکر در فضای روزنامه‌نگاری علم آسیبی جدی است و منجر به انحراف جامعه از نگاه علمی خواهد شد.
خسروی ادامه داد: آسیب دیگر این است که روزنامه‌نگاری علم از حالت روزنامه‌نگاری جستجوگر خارج شود و صرفا به رونویسی و ترجمه از اخبار یا نهایتا رجوع به ویکی‌پدیا محدود شود.
این روزنامه‌نگار پیشکسوت با بیان اینکه برخی در جایگاه روزنامه‌نگاران علم نشسته‌اند، اما به ترجمه و پخته‌خواری بسنده می‌کنند، گفت: همین که حتی خبرهای علمی کشور ما نیز از رسانه‌های خارجی در فضای ایران منعکس می‌شود، نشان می‌دهد هنوز روزنامه‌نگاران حرفه‌ای علم در ایران صدای بلندی ندارند.
خسروی اضافه کرد: تنها راه حل برای بهبود بیشتر روزنامه‌نگاری علم این است که روزنامه‌نگاران ارتباطی دوجانبه با اصحاب دانشگاه، پژوهشگران و صاحب‌نظران داشته باشند و بدانند در هر موردی، باید سراغ چه کسانی برای راهنمایی و کسب اطلاعات بروند.
وی با اشاره به اینکه برخی رسانه‌هایی که نگاه حرفه‌ای به روزنامه‌نگاری علمی ندارند، مقصر هستند، ادامه داد: این کاستی معمولا تقصیر معدود رسانه‌هایی است که از تجربه روزنامه‌نگاران حرفه‌ای علم کمک نمی‌گیرند و سعی می‌کنند بخش علم را «ارزان» تمام کنند. روزنامه‌نگاری که «سواد علمی» کافی ندارد و قدرت تشخیص برای کسب اطلاع ندارد، حتی اگر به دنبال پرسش از متخصص برود، احتمالا سراغ افراد معدودی می‌رود که در موضوعات محدودی تخصص دارند و در اغلب موارد، پاسخ‌های بی‌ربط و نادرست به روزنامه‌نگار ناآشنا می‌دهند. اینجا مقصر رسانه است که روزنامه‌نگار متخصص و حرفه‌ای را کنار گذاشته و برای پرکردن خبر خود بدنبال نخستین افرادی می‌رود که اغلب هیچ شناخت و اجتهادی در موضوع مورد نظر رسانه ندارند. بدیهی است که که نتیجه خوبی هم در ارائه خبر بدست نمی‌آید.
خسروی افزود: اما آخرین آفت دنیای روزنامه‌نگاری علم ضعیف بودن هویت حرفه‌ای روزنامه‌نگاری علم است. موضوعی که روزنامه‌نگاران علم را در معرض عدم امنیت حرفه‌ای قرار می‌دهد و تولیدات رسانه‌ای آنها را نیز در معرض نقض گسترده حقوق انتشار. در ایران روزنامه‌نگاران حرفه‌ای علم کم نیستند، اما بسیاری از رسانه‌های جریان اصلی، خبرها، گزارش‌ها و مقالات این افراد را بدون نگرانی و با حذف نام نویسنده، در صفحات خود بازنشر می‌کنند. حل این موضوع نیازمند تقویت صنفی روزنامه‌نگاران علم است که ان‌شاءلله روزی محقق خواهد شد.
محمدجواد ترابی: به آینده روزنامه‌نگاری علم در ایران خوشبینم
محمد جواد ترابی هم که به طور تخصصی در حوزه خبرنگاری علم فعالیت دارد، در گفتگو با خبرنگار حوزه رسانه گروه اجتماعی خبرگزاری آنا، درباره ژورنالیسم علمی اظهار کرد: ژورنالیسم را در ایران، روزنامه‌نگاری ترجمه می‌کنند؛ اما این ترجمه کاملی نیست. ژورنالیسم تمامی ابعاد فعالیت رسانه‌ای را در خود دارد و واژه روزنامه‌نگاری خواسته و ناخواسته ذهن مخاطب عام را می‌کشاند به داخل روزنامه. ژورنالیسم علمی را به همین ترتیب روزنامه‌نگاری علم می‌خوانند. حوزه‌ای از روزنامه‌نگاری که تا همین یک دهه پیش از نگاه عمده سردبیران رسانه‌ها، فانتزی بود. آنقدر فانتزی که اگر خبرنگاری ترجمه‌اش خوب بود و به هر دلیلی در سرویس جهان برای او جایی پیدا نمی‌شد، او را راهی سرویس علمی می‌کردند.
وی افزود: البته بیش از یکی دو دهه است که ژورنالیست‌های علمی زبده در ایران در روزنامه‌ها قلم می‌زنند ولی حضورشان در آن زمان هر چقدر موثر، نادر بود. ضعف شناخت خبرنگارانی (که عملا مترجم صرف بودند) از این حوزه و انتخاب محتوا از منابع شایعه‌پراکن و نامعتبر، با آبروی بسیاری از رسانه‌های رسمی ایران بازی کرد. از جمله آنها به پوشش خبری سه روز تاریکی جهان در سال 2012 و نقش بستن لوگوی پپسی روی ماه می‌شود اشاره کرد که به رغم آگاهی‌بخشی روزنامه‌نگاران علم زبده ایرانی، به واسطه نقل نادرست اولیه خبر و پوشش آنها در خبرگزاری‌های پرمخاطب، بسیاری از مردم را درگیر این اخبار جعلی کرد.
این فعال حوزه روزنامه نگاری عنوان کرد: بدین ترتیب رسوایی‌های خبری به همراه عجین شدن هر چه بیشتر زندگی ما با فناوری ارتباطات و البته تندوتیز شدن تغییرات محیط‌زیستی، لزوم فعالیت ژورنالیستی حرفه‌ای روی مباحث علمی را به وضوح نشان مدیران رسانه‌ای کشورمان داد. چنان که اگر تا پیش از دهه 90 صحبت از تغییر اقلیم برای رسانه‌های ایرانی موضوعی ناملموس به شمار می‌آمد، حالا به دنبال اطلاعاتی قابل اعتماد مبنی بر تاثیرگذاری آن بر زندگی مردم می‌گردند.
وی گفت: همین‌طور توسعه چشم‌گیر فعالیت استارتاپ‌های فناورانه که حتی راننده‌های سنتی را مجبور به استفاده از فناوری کرده است، موجب شده فناوری ارتباطات به یک دغدغه بدل شود؛ دغدغه‌ای که یک دهه پیش همگانی نبود. از طرف دیگر بسط شبکه‌های اجتماعی تهدید-فرصتی را به وجود آورد برای نشر هر چه سریعتر اخبار علمی مبتنی بر شگفتی. هر چقدر این بسترها در ابتدا موجب نشر مباحث شبه‌علمی شدند، این روزها می‌بینیم که پربسامدتر از هر زمانی موجب دربرگیری و اثرگذاری دو چندان اخبار علمی می‌شوند: مانند ثبت نخستین تصویر از یک سیاهچاله که بمب خبری آن در شبکه‌های اجتماعی ترکید.
ترابی افزود: همه این‌ها را گفتم تا بگویم جایگاه ژورنالیسم علمی در رسانه‌های امروز به تناسب همین تغییر جامعه و البته بلوغ ادراکی مخاطبان فارسی‌زبان، به شدت تغییر کرده است. اکنون روزنامه جام‌جم به صورت روزانه و روزنامه‌های هفت صبح، شرق و خراسان و چندین روزنامه دیگر، به صورت یک روز در هفته یا در غالب ضمیمه بخشی را برای حوزه دانش و فناوری در نظر گرفته‌اند.
وی ادامه داد: با این حال افزایش سوژه‌های مرتبط با حوزه علم باعث شده است که مطالب به روز علمی جای خود را در صفحه نخست و حتی باقی صفحات روزنامه‌ها باز کنند. بحث تقلب‌های علمی، پایان‌نامه‌ها، رتبه‌بندی دانشگاه‌ها، مبحث دانش‌بنیان‌ها، داستان موفقیت‌های علمی و فناورانه و ... در لبه حوزه‌های علمی و اجتماعی و حتی بعضا اقتصادی جای می‌گیرند که موجب شده است، نوشته‌های ژورنالیست‌های علم حال سر از باقی صفحات نیز دربیاورند.
ترابی افزود: علاوه بر این توجه ویژه کاربران به شگفتی‌های علم باعث شده است که سردبیران رسانه‌ها هم با روی گشاده به سراغ پوشش اخبار علمی بروند. رادیو و تلویزیون کشورمان هم از این قاعده مستثنی نیست؛ عمده برنامه‌های شبکه چهار، آموزش و مستند در سیما و ویژه‌برنامه‌های علمی در رادیو جوان، رادیو تهران و رادیو گفتگو فقط پاسخگوی بخشی از این احساس نیاز به دانستن را در مخاطب ایرانی نشان می‌دهد. روی دکه‌های مطبوعاتی هم به رغم حذف و بسته شدن بسیاری از نشریه‌ها، هنوز می‌توان نشریه‌هایی مانند دانستنیها، دانشمند و نجوم را دید که به جنگ این دوره گرانی کاغذ رفته‌اند و دکه‌های مطبوعاتی را خالی نکردند.
این فعال روزنامه نگاری عنوان کرد: دانستنیها خود به تنهایی ستونی برای گروه مجلات همشهری بود و همچنان هست، چنان که هیچ مدیری در این مجموعه، فروش و محبوبیت این نشریه را هیچ گاه کتمان نکرد. نشریه دانشمند هم با بیش از نیم قرن چاپ مستمر، پرسابقه‌ترین نشریه دانش و فناوری به زبان فارسی است. نجوم هم به پایان دهه سوم انتشارش نزدیک می‌شود. همه این‌ها نشان می‌دهد که به رغم تاثیرگذاری غیرقابل چشم‌پوشی سبک زندگی جدید در عصر دیجیتال بر فروش نشریات، ولی این نشریه‌های علمی همچنان مخاطبان خود را دارند و عرصه را خالی نگذاشتند.
وی گفت: با شرایط امروز که زندگی ما بیش از هر زمانی با فناوری عجین می‌شود و مسائل اقلیمی بر زندگی ما تاثیر مشهود می‌گذارد و همچنین شبکه‌های اجتماعی در برجسته‌سازی یافته‌های علمی موثرتر واقع می‌شوند، من به آینده روزنامه‌نگاری علم در ایران خوشبینم و مطمئنم جایگاه آن در میان رسانه‌های ایرانی، بهتر و بهتر خواهد شد.
انتهای پیام/4046/
انتهای پیام/
دایرةالمعارف دانش‌بنیان‌ها (۱۲۹)؛
سلولهای بنیادی چه قابلیتی دارند؟
دایرةالمعارف دانش‌بنیان‌ها (۱۲۸)؛
