اهمیت خواب در طب ایرانی

گروه سلامت خبرگزاری علم و فناوری آنا- مریم تقوی شیرازی متخصص طب ایرانی: حکمای طب کهن ایرانی برای حفظ سلامتی و سالم زیستن، اصول شش گانه‌ای را همواره در نظر داشتند و اصلاح آن را به عنوان نخستین قدم، پیش از هر اقدام درمانی، برای حفظ صحت و بازگرداندن آن‌ها به تعادل تاکید داشتند. این شش اصل عبارت از آداب و اصول صحیح خوردن و نوشیدن، خواب و بیداری، ورزش و استراحت، آب و هوا و مکان زیستن، احتباس و استفراغ (اجابت مزاج، استحمام و.) و حالات روانی هستند.

با کار روزانه بر اثر حرکت بدن و فشار‌های جسمی و روانی مقداری از روح یا شارژ بدن تحلیل می‌رود. این تحلیل آنقدر زیاد می‌شود که بدن برای حفاظت اعضای حیاتی نظیر قلب، حرکت را متوقف می‌کند. بدین ترتیب با توقف حس و حرکت، قلب فرصت برای تجدید این شارژ از دست رفته را پیدا می‌کند.

تمامی موجودات زنده از جمله انسان برای سازگاری با ریتم شبانه روزی دارای یک ساعت بیولوژیک درونی به نام Circadian Rhythms هستند. در مغز انسان مرکزی وجود دارد که زمان انجام فعالیت‌های مختلف از جمله خـواب و بـیــداری، هضم گوارشی و مـیـزان ترشح غدد درون‌ریز را در طول شبانه‌روز تنظیم می‌کند.

یکی از هورمون‌های مهمی که در طول شب و تحت نظارت این مرکز ترشح می‌شود، هورمون تاریکی یا ملاتونین است. ملاتونین چرخه خواب و بیداری را تنظیم می‌کند. همچنین زمان عبور غذا در مجاری گوارشی را کاهش می‌دهد تا هضم غذا بهتر انجام شود. در شب هورمون رشد نیز ترشح می‌شود که در بازسازی بافت‌ها و تقویت سیستم ایمنی نقش مهمی دارد؛ بنابراین هر گونه تغییر در عادات خواب فرد از جمله شب کاری، شب زنده داری و تغییرات سبک زندگی، مسافرت‌های هوایی (Jet lag) و. با بهم زدن زمان مواجه با نور، سیستم بیولوژیک و طبیعی بدن را دچار سردرگمی و نابسامانی خواهد کرد.

برهم خوردن نظم طبیعی خواب و از دست دادن خواب شبانه می‌تواند باعث کسالت و کاهش تمرکز، چاقی، دیابت، مشکلات گوارشی مانند یبوست، مشکلات قلب و عروقی مانند فشارخون و تصلب شرائین، برهم خوردن ترشح شبانه هورمون‌های محافظ سیستم ایمنی، هورمون‌های رشد و جنسی، اختلالات قاعدگی و حتی ناباروری شود.

ناصر الحکما، پزشک نامدار ایرانی، در قرن ۱۴ ه. ق در کتاب حفظ صحت می‌فرماید: "انسان هم باید با سایر اجزاء عالم به‌خواب رود و سکون خود را در چنین سکوت عالم‌‏گیر و ظلمت عمیق و استراحت عمومى که در مدّت شب عالم را فرو گرفته تجسّس کند. همچنین باید با تمام اجزاى عالم در آن ساعت خنک فرح‏‌انگیز بین الطّلوعین از خواب برخیزد. چه در آن ساعت است که حیات احاطه بر خلایق می‌نماید و چنین هواى صاف و سالم صباحى دماغ را خنک و کدورت خیالات را زایل و خون را جان می‌دهد.»

بهترین زمان خواب از اوایل شب تا زمان بین‌الطلوعین (بین اذان صبح تا طلوع آفتاب) است. سردی هوای شب باعث میل کردن حرارت به سمت درون بدن می‌شود. به همین دلیل با عمیق شدن خواب احساس سرما می‌کنیم. در این زمان دستگاه گوارش، عمل هضم را کامل می‌کند، قوای مغز و اعصاب تقویت می‌شود و حتی ترمیم بافت‌های آسیب دیده سرعت می‌یابد. اگر خواب متعادل و پیوسته در شب داشته باشیم، با روشن شدن هوا و شروع روز، بدن با نشاط، آماده کار و فعالیت خواهد بود.

خواب میان روز چه اثری در بدن دارد؟

چون زخواب روز گردد تیره رنگ صافی / دیگر آن آیینه را مشکل توان دادن صفا

با طلوع خورشید، افزایش حرارت هوا و روشنی آفتاب، طبیعت بدن نمی‌تواند خوابی عمیق و پیوسته مانند شب ایجاد کند؛ بنابراین با عدم توازن در فعالیت‌های اعضای بدن، به‌تدریج تیرگی رنگ چهره، یبوست، اختلال قاعدگی، عدم تمرکز و کندی ذهن، کاهش قوا، بی‌اشت‌هایی و ... ایجاد شود.

چه رابطه‌ای بین رطوبت و خواب وجود دارد؟

مغز انسان همانند سایر اعضای بدن دارای مزاج است که از برآیند چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش ایجاد می‌شود. رطوبت (عنصر آب) در انعطاف پذیری نرمی و لطافت پوست و نرمی حرکات بدن و یادگیری مطالب جدید، خلاقیت در فکر و یافتن راه حل موثر است. همچنین مرطوب بودن مخاط چشم، دهان، بینی، دستگاه تنفس، گوارش و مخاط دستگاه تناسلی و ادراری به میزان رطوبت بدن بستگی دارد.

استرس و ناراحتی‌های روحی، بی‌خوابی و خستگی مفرط، فعالیت زیاد، رنج و مشقت، بی‌غذایی یا خوردن غذا‌هایی که عملا هضم نمی‌شوند یا غذا‌های شور، ترش و تند باعث فنا و از بین رفتن رطوبت در بدن می‌شوند.

رطوبت برای عملکرد مغز و اعصاب نقش مهمی دارد؛ بنابراین بین رطوبت و خواب هم رابطه تنگاتنگی وجود دارد. هر چقدر رطوبت بدن و به صورت اختصاصی‌تر رطوبت مغز بیشتر باشد، مدت زمان خواب و عمق آن بیشتر می‌شود و برعکس هرچقدر خواب کمتر از حد نیاز باشد، رطوبت بدن از بین رفته و کاهش می‌یابد. به همین دلیل افراد سالمند، که بدن خشک تری نسبت به جوانان و نوجوانان دارد، با بی‌خوابی و مشکلات خواب همواره درگیرند.