اهمیت علوم انسانی در رشد و توسعه کشور

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، تولید علم و اندیشه تازه و به ویژه نظریه پردازی در علوم انسانی و اجتماعی می‌تواند به پیشرفت جوامع و دستیابی به توسعه پایدار در همه ابعاد کمک کند. نظریه‌پردازی، تولید دانش نو و به تبع آن اشاعه و کاربرد دانش می‌تواند حرکت به سمت دانشگاه‌های نسل سوم و کارآفرین را سرعت بخشد. این در حالی است که مطالعه متون و دیدگاه‌های صاحب‌نظران نشان می‌دهد که وضعیت تولید علم و نظریه‌پردازی در علوم انسانی و اجتماعی در ایران چندان رضایت‌بخش نیست. 

پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان « تبیین موانع و راهکارهای نظریه‌پردازی در علوم انسانی و اجتماعی (مطالعه موردی: اعضای هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز)» به این نکته اشاره کرده‌اند که در ایران، تولید علم در رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی در میان سایر کشورهای منطقه خاورمیانه در راه‌های آخر قرار گرفته است، علوم انسانی و اجتماعی در ارتباط با پدیده‌های پویا و پیچیده‌ای مانند انسان قرار دارند.

* اهمیت علوم انسانی و اجتماعی در رشد و توسعه کشور

در این پژوهش آمده است که با توجه به نقشی که اعمال و تصمیم‌های انسان در تحولات جهان امروز و حل مشکلات جامعه دارد، علوم انسانی و اجتماعی می‌تواند نقش مهمی در رشد و توسعه کشور ایفا کند و با وجود اهمیت علوم انسانی و اجتماعی در رشد و توسعه کشور، هنوز این حوزه‌ها با چالش‌های مختلفی مواجه‌اند.

این پژوهش به این نکته اشاره می‌کند که بررسی تحلیلی وضعیت و جایگاه علوم انسانی و رشته‌های وابسته به آن نشان‌دهنده این واقعیت است که این حوزه‌ها هنوز در مقایسه با سایر حوزه‌های علمی، موقعیت مناسب خود را در جامعه نیافته‌اند.

بیشتر بخوانید

در یک پژوهش بررسی شد؛

چرا کاربست‌های پژوهشی در جامعۀ ایران زمینه زدوده هستند؟

به گفته این پژوهش برای تداوم علوم انسانی و اجتماعی و پیشرفت و شکوفایی علمی آن، نقد و نوآوری و نظریه پردازی لازم است و بدون آن امکان تداوم و پیشرفت این حوزه ها در جامعه وجود نخواهد داشت. نظریه‌پردازی در علوم انسانی و اجتماعی در راستای دانش بومی در جامعه، به حل بسیاری از چالش‌های موجود در این حوزه‌ها کمک خواهد کرد و این امر در نهایت منجر به ارتقای این رشته‌ها و به دنبال آن رشد و توسعه علمی کشور خواهد شد. 

* اهمیت نظریه پردازی در علوم انسانی و اجتماعی

این پژوهش مطرح می‌کند که با توجه به اهمیت نظریه پردازی در علوم انسانی و اجتماعی، صاحب‌نظران این حوزه‌ها، موانع موجود در این مسیر را از دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی قرار داده اند، برای مثال: موانع ساختاری، کاربردی، انگیزشی، فرهنگی و سیاسی؛ موانع ذاتی و عرضی شامل موانع درون‌رشته‌ای و برون رشته‌ای؛ موانع فکردی، روش‌شناختی، معرفت‌شناختی، اجتماعی و ارزش‌شناختی. نمونه‌هایی از موانع شناسایی شده در مسیر نظریه پردازی در علوم انسانی‌اند.

بیشتر بخوانید

در یک پژوهش بررسی شد؛

نوآوری و نظریه‌پردازی در چارچوب نظریه گفتمان

این مطالعه بیان می‌کند که با توجه به اهمیت نظریه پردازی در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی و اشاره اجمالی مطالعات پیشین به بخشی از موانع نظریه‌پردازی و تولید علم، لزوم توجه به مطالعه و تحلیل چالش‌ها و موانع نظریه‌پردازی در علوم انسانی و اجتماعی و ارائه راهکارهایی در راستای رفع این موانع روشن می‌شود.

در این پژوهش آمده است که برنامه‌ریزان و تحلیل‌گران معتقدند با وجود اینکه کشور از ظرفیت‌ها، استعدادها و سرمایه‌های فکری ارزشمند برخوردار است و در نتیجه شرایط لازم برای تولید علم و اندیشه تازه مهیا است. ، برای شناخت مسائل و مشکلات موجود در این مسیر زیاد است و می‌توان زمینه را برای هموارکردن آنها فراهم کرد.

مطالعات مختلفی در ایران و خارج از ایران در زمینه چالش‌ها و موانع تولید علم و نظریه‌پردازی صورت گرفته است که این مطالعات را می‌توان در دو محور مورد بررسی قرار داد: 

• مطالعات مربوط به موانع پژوهش و تولید علم؛ 
• مطالعات مربوط به چالش‌های علوم انسانی و اجتماعی در ایران و موانع نظریه‌پردازی در این حوزه‌ها. 

* موانع نظریه‌پردازی در حوزه‌ علوم انسانی

نتایج بررسی متون و پیشینه‌های موجود در زمینه نظریه‌پردازی و چالش‌ها و موانع آن و نظرخواهی از متخصصان حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی، به شناسایی مهمترین موانع نظریه‌پردازی در این حوزه‌ها انجامید:

• موانع فرهنگی- سیاسی
• موانع اجتماعی
• موانع قانونی- سازمانی
• موانع اقتصادی، حمایتی و مالی
• موانع آموزشی
• موانع روش‌شناختیی (پژوهشی)
• موانع فردی و روان‌شناختیی

* راهکارهای فرهنگی- سیاسی

• تأکید بر آزادی فکر و اندیشه و ضرورت تایین صریح آنها در میان پژوهشگران علوم انسانی و اجتماعی؛
• تأمین امنیت سیاسی و اجتماعی پژوهشگران و متفکران و نظریه‌پردازان علوم انسانی و اجتماعی؛
• نظریه‌پردازی در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی با توجه به شرایط و فرهنگ بومی؛
• ارتقای فرهنگ پژوهشگری و پژوهش‌خواهی در علوم انسانی و اجتماعی.

* راهکارهای اجتماعی

• ترویج فرهنگ کار گروهی و حمایت از آن برای اثربخشی فعالیت‌های پژوهشی با برگزاری دوره‌های کسب مهارت‌های همکاری گروهی؛
  
• اجتناب از اندیشه‌های سنتی و تقلیدی و رواج خلاقیت و نوآوری در جامعه؛
  
• ایجاد شبکه‌های ارتباطی برای تسهیل ارتباطات علمی میان پژوهشگران و اشتراک و استفاده از دانش، ایده و تجارب همدیگر؛
  
• ایجاد بستری مناسب در جامعه برای تعامل، بحث و گفتگو، نقد و مباحثه.

* راهکارهای حمایتی، اقتصادی و مالی

• افزایش دسترسی به منابع علمی از طریق تجهیز کتابخانه‌ها به منابع روز از نوع چاپی و دیجیتال و اشتراک بانک‌های اطلاعاتی مهم و مطرح بین‌المللی؛
• تشویق و حمایت مادی و معنوی از سوی دولت ، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و سایر نهادهای وابسته از پژوهشگران حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی؛
• ایجاد بستر مناسب و فراهم کردن منابع مالی و انسانی و امکانات لازم برای نظریه‌پردازی در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی.

* راهکارهای قانونی- سازمانی

• ارائه تسهیلاتی در روند اداری تصویب طرح‌های پژوهشی و پرداخت به موقع بودجه طرح‌های مصوب برای افزایش نشاط و انگیزه علمی در پژوهشگران؛
• اصلاح و بازسازی ساختار خشک و سنتی نظام آموزش و پژوهش در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی و طراحی ساختار انعطاف‌پذیر و مبتنی بر خلاقیت.

* راهکارهای آموزشی

• برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی برای آشنایی با مفهوم و فرایند نظریه‌پردازی در علوم انسانی و اجتماعی؛
• اصلاح و بازنگری در برنامه‌های درسی علوم انسانی و اجتماعی و توجه بیشتر به ضرورت دروس نظری و به ویژه تدوین درسی با عنوان نظریه‌پردازی؛
• برگزاری کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی.

* راهکارهای روش‌شناختی (پژوهشی)

• تنوع‌بخشی به روش‌های پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی؛
• انجام پژوهش‌های کیفی و متناسب با نیاز‌های جامعه در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی و تلاش در راستای افزایش اثربخشی و کارایی آنها؛
• توجه بیشتر به پژوهش‌های بنیادی در کنار پژوهش‌های کاربردی در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی؛
• شناسایی اولویت‌های پژوهشی در علوم انسانی و اجتماعی و توجه به نیاز‌ها و اولویت‌های واقعی در جامعه.

* راهکارهای فردی- روان‌شناختیی

• ترویج روحیه اعتماد به نفس و خودباوری و تأکید بر ضرورت نقد مستمر و صریح دانش پیشینیان و نظریه‌های علمی موجود در علوم انسانی و اجتماعی؛
• توجه به ضرورت نوآوری، تولید علم و نظریه‌پردازی در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی و پرهیز از استفاده صرف از تولیدات و اندوخته‌های علمی سایر کشورها.

در نهایت اینکه نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر آن است که افزایش کیفیت تولیدات علمی، تولید دانش نو و نظریه‌پردازی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی در گروی آسیب‌شناسی عوامل و موانع مؤثر بر ناکارآمدی نظریه‌پردازی در این حوزه‌ها و ارائه راهکارهایی در راستای رفع آنهاست. در واقع شناسایی مشکلات و چالش‌های موجود در مسیر نظریه‌پردازی به سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران کشور کمک خواهد کرد در راستای رفع موانع و کمک به توسعه فرایند نظریه‌پردازی برنامه‌ریزی و اقدام کنند.

این پژوهش به کوشش فرزانه قنادی‌نژاد (دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز) و غلام‌رضا حیدری (دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز) انجام شده است.