شناسایی مهمترین موانع جذب دانشجویان بین‌الملل در کشور

به گزارش خبرنگار گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در گزارشی به «چالش‌ها و راهکارهای جذب دانشجویان بین‌المللی در ایران» پرداخته است.

بر اساس یافته‌های این گزارش مهمترین موانع جذب دانشجویان بین الملل شامل عوامل زیر هستند:

- عوامل اقتصادی (عدم امکان تبادل ارزی، هزینه های اسکان و شهریه های غیررقابتی و ممنوعیت اشتغال)

- عوامل فرهنگی و اجتماعی (عدم آشنایی دانشجویان با شرایط اجتماعی- فرهنگی ایران، تعامل نامناسب ایرانیان با دانشجویان خارجی)

- ضعف زیرساختی و فناوری (کمبود تسهیلات رفاهی، کمبود تجهیزات آزمایشگاهی)

- ضعف نظام اداری، قانونی و ساختاری (مسائل صدور روادید و اقامت، پیچیدگی های اداری، عدم آموزش کارمندان، ضعف در تعامل با دانشگاه های دنیا، اختیارات محدود استادان در جذب دانشجو)

- عوامل امنیتی و سیاسی (ایران هراسی، تحریم های سیاسی و علمی)

- ضعف های آموزشی (عدم ارائه رشته تحصیلی به زبان های دیگر، تفاوت در نظام های آموزشی، جدید نبودن برنامه های درسی و شیوه های آموزشی و کیفیت علمی پایین برخی از متقاضیان)

در ۲۰ سال اخیر جذب دانشجویان بین المللی به رقابتی پررونق بین کشورها تبدیل شده است. تعداد دانشجویان بین المللی در دانشگاه های جهان از ۱.۶ میلیون نفر در سال ۲۰۰۰ به بیش از ۵.۶ میلیون نفر در سال۲۰۲۰ افزایش یافته است و پیش بینی می شود در سال ۲۰۲۵ به بیش از ۷ میلیون نفر برسد. این افزایش به نحوی است که جذب دانشجو در جهان به یک صنعت با گردش مالی بیش از ۳۰۰ میلیارد دلار تبدیل شده است.

پذیرش دانشجویان بین المللی منافع بسیاری را به همراه دارد. ازجمله، بهبود کیفیت علمی و ایجاد مرکزیت علمی برای دانشگاه، افزایش تعامل فرهنگی - اجتماعی، جذب نخبگان علمی، افزایش سرمایه های اجتماعی، توسعه مهارت های ارتباطی و فرهنگی دانشجویان، اشتغال آفرینی و درآمدزایی ارزی، توسعه دامنه نفوذ فرهنگی و ایجاد امنیت پایدار در منطقه را می توان نام برد.

در سال های اخیر، با اینکه تعداد دانشجویان بین المللی در ایران افزایش قابل توجهی داشته است؛ اما فرایند آمار، رصد و پایش دقیقی در مورد این دانشجویان وجود ندارد. براساس آخرین آمار مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی در سال ۱۴۰۰ متولی آمار بخش آموزش عالی کشور و رابط مؤسسه یونسکو در ایران، تعداد دانشجویان بین المللی در ایران ۲۶ هزار و ۲۴۴ نفر است؛ اما آمار سازمان امور دانشجویان در سال ۱۴۰۰ تعداد دانشجویان بین المللی در ایران را حدود ۱۳۰ هزار نفر عنوان می کند.

این اختلافات آماری ناشی از دو مسئله است.

اول اینکه در دو سال اخیر مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی به اطلاعات دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی و جامعه المصطفی العالمیه دسترسی ندارد. دوم اینکه مبنای سازمان امور دانشجویان در محاسبه تعداد دانشجویان بین المللی میزان درخواست اولیه متقاضی برای تحصیل در ایران است درحالیکه مبنای مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی میزان ثبت نام و حضور دانشجو در دانشگاه است.

به این ترتیب ناهماهنگی بین دستگاهی و عدم پایش و رصد مناسب، سیاستگذاری شواهدمحور در حوزه دانشجویان بین المللی را با مشکل مواجه کرده و توان مقایسه ایران با کشورهای پیشرو و رقیب را سلب کرده است.

همچنین باید در نظر داشت که در کنار اهمیت افزایش تعداد دانشجویان بین المللی در یک کشور، کیفیت آموزش و پژوهش، خدمات رفاهی و فرهنگی دانشگاه های دانشجو پذیر موضوعی بسیار مهمتر بوده که در سال های گذشته از آن غفلت شده و باعث ضربه به اعتبار نظام آموزش عالی ایران شده است.دستگاه های متولی آموزش عالی در این زمینه هماهنگ نیستند و کمیت بر کیفیت تسلط دارد.

جدول سیاست ها و مصوبات اسناد بالادستی درباره حضور دانشجویان بین المللی در ایران

وضعیت موجود دانشجویان بین المللی در ایران از نگاه آمار

آمار دقیقی از تعداد دانشجویان بین المللی در ایران در دسترس نیست. تعدد سازمانهای اعلام کننده آمار (مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی و سازمان امور دانشجویان) و همچنین مبنای متفاوت محاسبه تعداد دانشجویان بین المللی دو دلیل عمده این اختلاف آماری که در سالهای اخیر تعداد دانشجویان بین المللی از ۲۶ هزار نفر تا بیش از ۱۳۰ هزار نفر اعلام شده است.

گزارش رصدخانه مهاجرت ایران، براساس اعلام سازمان امور دانشجویان، تعداد کل دانشجویان بین المللی در سال ۱۴۰۰ را ۱۳۰ هزار و ۱۱۳ نفر اعلام کرده است که از این تعداد ۵۰ هزار و ۱۱۵ نفر در دانشگاه آزاد اسلامی، ۳۷ هزار و ۴۳۰ نفر در دانشگاه های وابسته به وزارت علوم، ۳۵ هزار و ۷۰۹ نفر در جامعه المصطفی العالمیه و ۶ هزار و ۸۵۹ نفر در دانشگاه های وابسته به وزارت بهداشت مشغول به تحصیل هستند.

مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی به عنوان سازمان تعامل کننده با یونسکو، تعداد دانشجویان بین المللی در ایران را کمتر از این عدد اعلام می کند. بر طبق اعلام این مؤسسه، تعداد دانشجویان بین المللی در ایران از حدود هزار و ۴۰۰ نفر در سال ۱۳۸۲ به حدود ۲۶ هزار نفر در سال ۱۴۰۰ رسیده است.

البته عدد ۲۶ هزار نفر بدون محاسبه دانشجویان جامعه المصطفی العالمیه و دانشگاه آزاد اسلامی است. از سال ۱۳۹۹ به بعد دانشگاه آزاد اسلامی تعداد دانشجویان خود را به مؤسسه پژوهش
و برنامه ریزی آموزش عالی اعلام نکرده است.

طبق گزارش رصدخانه مهاجرت ایران، در سال ۱۳۹۹ دانشگاه آزاد اسلامی ۲۶ هزار و ۶۷۵ نفر و در سال ۱۴۰۰ تعداد ۵۰ هزار و ۱۱۵ دانشجوی بین المللی (مجازی و حضوری) داشته است.

به نظر می رسد، اجباری شدن آموزش حضوری بعد از دوران همه گیری کرونا و اعلام وزارت علوم دولت عراق مبنی بر عدم تأیید مدرک برخی از واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی، تعداد دانشجوی بین الملل در این دانشگاه کاهش بسیاری داشته است.

با توجه به اینکه آمار اعلام شده توسط مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی با جزئیات بیشتری منتشر می شود در ادامه به تحلیل این آمار در زمینه دانشجویان بین المللی در ایران به تفکیک جنسیت، دانشگاه، مقطع، رشته و کشور پرداخته می شود.

با توجه به تحولات سیاسی و فرهنگی در برخی از کشورهای منطقه و چالش های پیشروی تحصیل دختران، ظرفیت بسیار خوبی برای دانشگاه های کشور جهت جذب و پذیرش این افراد به وجود آمده است.

اطلاعات ارائه شده نشان می دهد اغلب دانشجویان بین المللی در ایران مشغول به تحصیل در رشته های گروه علوم انسانی هستند؛ اما تقاضا برای ورود به رشته های پزشکی در ایران نیز قابل توجه است.

عمده جمعیت دانشجویان خارجی در ایران را دانشجویان کشورهای عراق و افغانستان به ترتیب با ۴۵ درصد و ۳۵ درصد تشکیل می دهند.

تحلیل و بررسی آمار دانشجویان بین المللی در ایران

برای سیاستگذاری بر مبنای شواهد یک نظام آماری منسجم جهت رصد و پایش اطلاعات لازم است. برای رفع این مشکل موارد زیر پیشنهاد می شود:

۱. یکپارچه سازی و هماهنگی نهادهای ارائه دهنده آمار ذیل شورای راهبردی سیاستگذاری کلان برای دانشجویان خارجی؛ ۲. اتخاذ مبنای مشخصی برای تهیه آمار دانشجویان بین المللی؛

مبنای اتخاذ شده باید براساس معیارهای جهانی باشد. برای مثال انتخاب ملاک های متفاوتی مثل تعداد درخواست کننده ویزای تحصیلی، تعداد ثبت نام کننده و یا شروط آموزش حضوری و عدم انصراف از تحصیل باعث تغییر تعداد دانشجویان می شود.

در میان گروه های تحصیلی، هم اکنون گروه علوم انسانی بیشترین میزان پذیرش را دارد. عدم تقاضا در رشته های مربوط به گروه علوم پایه، کشاورزی و دامپزشکی و هنر قابل توجه است. برای مثال یکی از دلایل عدم علاقه و موفقیت دانشجویان افغانستانی در رشته های علوم پایه و مهندسی ساختار نظام آموزش و پرورش عمومی کشور افغانستان است که تفکیک رشته های تحصیلی در سه سال آخر دبیرستان وجود ندارد.

هم اکنون دانشجویان عراقی و افغانستانی بیشترین سهم جمعیت دانشجویی در ایران را دارند. درحالیکه کشورهایی همچون پاکستان، آذربایجان، ترکیه، لبنان و سوریه که از نظر جوانی جمعیت و تشابه مؤلفه های مذهبی، فرهنگی و سیاسی با ایران ظرفیت خوبی دارند، سهم کمی از دانشجویان بین المللی را دارند. یکی از دلایل این موضوع، عدم معرفی ظرفیت های دانشگاه های ایران به نخبگان این کشورهاست.

اعداد و آمار برای سیاستگذاری شواهد محور بسیار مهم هستند اما نباید از شاخصهای کیفی تحصیلی و زندگی دانشجویان در ایران غفلت شود. عدم توجه به این موضوع به از دست رفتن جایگاه کنونی جمهوری اسلامی ایران در زمینه جذب دانشجوی بین المللی خواهد شد.

جدول موانع تأثیرگذار در جذب دانشجویان بین المللی در ایران

بررسی این عوامل نشان می دهد پرتکرارترین چالش این مطالعه از نوع عوامل اداری، قانونی و ساختاری است.

راهکارهای زیر برای بهبود سازوکارهای جذب دانشجو از زمان درخواست تحصیل در ایران تا پس از زمان دانش آموختگی فرد پیشنهاد می شود:

قبل از تحصیل

* یک مرکز رصد و آمار متمرکز، برای پایش تمامی متقاضیان، دانشجویان و دانش آموختگان بین المللی در قبل از تحصیل، حین تحصیل و پس از تحصیل و انتشار اطلاعات و گزارشهای روشن و دقیق توسط مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی بهعنوان مجری و «شورای راهبردی سیاستگذاری کلان برای دانشجویان خارجی» در جایگاه سیاستگذار ایجاد شود؛

* ظرفیت ها و مزیت های آموزش عالی ایران به کشورهای دنیا از طریق محتواهای تولید و ترجمه شده توسط مؤسسات جذب دانشجو معرفی شود و مشوق هایی به این مؤسسات در قبال فعالیتهای آنها در این زمینه اعطا شود؛

* سفارتخانه ها، کنسولگری ها، رایزن های علمی و فرهنگی در معرفی ظرفیت های نظام آموزش عالی و پژوهشی کشور مشارکت داده شوند، در همین زمینه تعداد کرسی های زبان و ادبیات فارسی و ایرانشناسی در دانشگاه های مهم دنیا افزایش یابد، شرکت در نمایشگاه های جذب دانشجو و فعالیت مؤسسات جذب دانشجو از دیگر راهکارهای معرفی دانشگاه های ایرانی است؛

* آیین نامه ای توسط «وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی»، جهت مشخص کردن تعیین سازوکار در چارچوب قوانین کشور برای دانشگاه های پذیرنده دانشجوی بین المللی در زمینه کیفیت علمی - آموزشی، زیرساخت های رفاهی، تجهیزاتی، فرایندها و داشتن نیروی آموزش دیده و مسلط به زبان مادری دانشجویان تدوین و به تصویب هیئت وزیران برسد.

* با توجه به مدت زمان طولانی صدور ویزا، کاهش زمان فرایند صدور روادید به حداقل ۱۵ روز و تسهیل صدور روادید عبور و مرور مکرر (حداقل ۴ بار در سال) توسط پلیس مهاجرت و گذرنامه برای دانشجویان ضروری است.

حین تحصیل

- فرایند آشنایی سازی دانشجویان بین المللی با شرایط اجتماعی، قوانین مدنی و حقوق شهروندی در ایران باید در دستور کار شهرداری ها، پلیس مهاجرت و گذرنامه و وزارت امور خارجه قرار گیرد.

- آیین نامه ای برای برگزاری آزمون سنجش دانش علمی متقاضیان «بورس ملی»جهت افزایش شفافیت، عدالت، جذب استعدادهای علمی و کاهش احتمال فساد توسط «وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» تدوین و به تصویب مراجع ذیصلاح برسد.

- اختیار و اعتبار (پژوهانه) در سقف اعتبارات پژوهشی دانشگاه به اساتید برجسته علمی جهت بورس درون دانشگاهی دانشجوی بین المللی اعطا شود.

- شرایط اشتغال دانشجویان بین المللی (به صورت پاره وقت و حداقل ۲۰ ساعت در هفته) با رعایت سیاست های امنیتی و ملاحظات اقتصادی فراهم شود.

- مشوق‌هایی همچون تخفیف شهریه، آموزش رایگان زبان فارسی و فعالیت‌های فرهنگی جهت ترغیب دانشجویان غیرایرانی به یادگیری زبان فارسی ایجاد شود.

- انجمن های دانشجویی و علمی برای افزایش مشارکت فرهنگی و اجتماعی دانشجویان بین‌المللی و تنوع بخشی به فعالیت‌های دانشجویی تأسیس شود.

- آموزش‌های ضمن خدمت برای کارکنان دانشگاه در مورد نحوه تعامل با دانشجویان بین‌المللی برگزار شود.

- به منظور گسترش همکاری های علمی و برگزاری نشستهای مشترک علمی، پژوهشی و اجرای برنامه های تبادل دانشجو و بازدیدهای کوتاه مدت علمی،تعامل و ارتباط با دانشمندان و دانشگاه های دیگر کشورها ارتقا یابد.

- حجم پذیرش دانشجوی غیرایرانی توسط وزارتین علوم و بهداشت در مناطق آزاد تجاری - صنعتی به شرط ارتقای شاخصهای کیفی آموزش، پژوهش و خدمات (موضوع بند «ب» ماده ۲ قانون احکام دائمی برنامه های توسعه کشور مصوب ۱۳۹۵/۱۲/۱) بهبود یابد.

بعد از تحصیل

* دانشجویان نخبه غیرایرانی به شرط داشتن سوابق برجسته علمی و آموزشی، ایده های نوآورانه، ثبت اختراع، برگزیدگان رویدادهای رقابتی معتبر و ... از بخشنامه سازمان امور دانشجویان با شماره(۴۱/۱۲/۹۸۲۰۳ مورخ ۱۳۸۸/۱۱/۳) با موضوع الزام به خروج قطعی پس از فارغ التحصیلی جهت اعطای اقامت موقت به منظور تأسیس شرکت یا یافتن شغل مرتبط در ایران مستثنی شوند؛ به این ترتیب دانشگاهها موظفند مدرک تحصیلی موقت این افراد را به صورت غیرقابل ترجمه و یکساله صادر کنند؛

* امتیازات شهروندی (اقامت ویژه، شناسه یکتا، خدمات بانکی، گواهینامه، سیم کارت، خدمات بیمه، کنسولی و )...با رعایت ملاحظات امنیتی و اقتصادی به استثنای امتیازات مندرج در ماده ۹۸۲ قانون مدنی با پیشنهادی بنیاد ملی نخبگان و تصویب هیئت وزیران تعیین می شود؛ تعامل و ارتباط با دانشمندان و دانشگاه های دیگر کشورها اعطا شود.

* عبارت «دانش آموختگان نخبه بین المللی به شرط داشتن سوابق برجسته علمی و آموزشی، ایده های نوآورانه، ثبت اختراع، برگزیدگان رویدادهای رقابتی معتبر و برندگان جوایز ملی و بین المللی با تأیید بنیاد ملی نخبگان از این ماده مستثنا می شوند» به عنوان یک تبصره به ماده ۱۲۱ قانون کارمصوب ۱۳۶۹/۸/۲۹ الحاق شود.

* کانون دانش آموختگان بین المللی برای ارتباط با دانش آموختگان و پیگیری و رصد آنها توسط سازمان امور دانشجویان راه اندازی شود.