غبارزدایی از گوهر «استاد شاگردی» در دانشگاه استاد فرشچیان

گروه فرهنگ خبرگزاری آنا، سید مرتضی حسینی ـ خبرگزاری آنا، در آخرین جلسه  شورای هنر کشور که  روز دوشنبه دوازدهم دی ماه به ریاست محمدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و دبیری محمدحسین ایمانی خوشخو برگزار شد «شیوه نامه نظام استاد شاگردی در آموزش هنر» به تصویب رسید.

 دراین جلسه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی تصویب این شیوه‌نامه را از مهمترین اولویت های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دوره جدید  و در راستای حمایت از جریان های آموزشی اصیل مطابق با نظام سنتی و مورد تحسین  دانست و افزود: از آنجا که شیوه‌های آموزشی در رشته‌های هنری نسبت به روش‌های مرسوم آموزش در سایر رشته های دانشگاهی، از فضای متفاوتی برخوردار است، اجرای صحیح شیوه‌نامه‌هایی چون «نظام استاد شاگردی» در آموزش‌های هنری می تواند اتفاقات بزرگی در این خصوص رقم زند و اجرای دقیق آزمایشی این شیوه نامه در گام نخست اهمیت خاصی دارد.

 به این ترتیب شیوه‌نامه «نظام استاد شاگردی در آموزش هنر» به صورت دوره آزمایشی در مقطع کارشناسی رشته نگارگری دانشگاه هنرهای اسلامی- ایرانی استاد فرشچیان اجرا خواهد شد.اجرای این شیوه آموزشی که ریشه در تاریخ و هویت فرهنگی ایران اسلامی دارد از همان ابتدای شکل‌گیری دانشگاه استاد فرشچیان  موردتوجه متولیان این نهاد علمی قرار داشت. دانشگاهی هویت محور که چهار سال پیش به همت مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی تشکیل شد.

** آموزش استاد شاگردی در هنر؛ شیوه‌ای که ریشه در تاریخ دارد

هنرهای سنتی ایران‌زمین، تاریخی پربار از هنرمندی بی‌نظیر استادکاران و هنرمندان گمنام و مشهوری است که خاک را به هنر خویش کیمیا ساخته‌اند. تلاشی که نمود بیرونی آن در آثار ارزشمندی که در جغرافیای این خطه پراکنده شده‌اند، خود را نشان داده و امروز مایه مباهات ایران و ایرانی است. هنرهایی که گاه در دست‌بافته‌های زنان روستانشین و گاه در طرح‌های آسمانی و شگفت‌انگیز کاشی‌کاری‌ها خود را نشان می‌دهد.

 این گنجینه پنهان با اندیشه و تلاش صدها استادکار هنرمند در بستر تاریخی چند هزار ساله از معدن فرهنگ ایرانی استخراج شده و پیش چشم جهانیان است. هنری که مبتنی بر نظام معرفتی استاد شاگردی است و با تمرین و ممارست هنرجویان جوان و تحمل سختی‌ها از سوی آنان معنا پیدا می‌کند. این فرایند با نقش هدایتگرانه استاد تکمیل می‌شد. نقشی که نه‌ تنها آموزش هنر که بعضاً تمام جنبه‌های زندگی شاگرد را تحت تأثیر قرار می‌داد.

از حدود یک قرن پیش با ورود الگوهای آموزشی مدرن دانشگاهی به ایران، هنر هم در دایره رشته‌هایی قرار گرفت که تدریس آن بر پایه روش‌های غربی تعریف شد. این موضوع البته در حوزه هنرهای مدرن اشکالات زیادی را ایجاد نمی‌کرد، امّا آموزش هنرهای سنتی یا کاملاً به حاشیه رفت و یا در قالب همان روش‌های وارداتی که با جوهره هنرهای سنتی بیگانه بودند دنبال می‌شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با وجود تحولات بنیادین در محتوا و شیوه‌های تدریس رشته‌های هنری در نظام دانشگاهی، آموزش روشمند هنرهای سنتی همچنان در اولویت گروه‌های آموزشی هنر قرار نداشت. تلاش پیش‌کسوتان و چهره‌های مطرح رشته‌های مختلف هنرهای سنتی در سال‌های اخیر هم برای ایجاد نهادی دانشگاهی و تدوین شیوه آموزشی همخوان با ماهیت هنرهای سنتی ناکام مانده بود.

** تلاش چهره ماندگار نگارگری برای ایجاد یک دانشگاه هویت‌مند

از جمله اساتیدی که در این زمینه سعی وافری از خود نشان داد، استاد محمود فرشچیان چهره ماندگار هنر نگارگری و از مفاخر هنر ایران در دوران معاصر بود. این هنرمند 92 ساله با آثار ماندگاری همچون عصر عاشورا، ضامن آهو، یتیم‌نوازی امام علی (ع) و طراحی ضریح مطهر حضرت امام رضا (ع) و حضرت سیدالشهدا (ع) برای همه ایرانیان شناخته شده و محبوب است.

وی از سال‌ها پیش طرحی را برای تأسیس دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی به نهادهای مسئول در این زمینه ارائه داد، امّا این طرح در هزارتوی بوروکراسی نظام اداری و آموزشی کشور دست به دست شد و فرجامی نیافت. شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نهادهایی بودند که به‌عنوان متولیان دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی در این مدت طولانی مطرح شدند.

تلاش و عزم این نهاد‌ها برای تأسیس این دانشگاه کافی نبود و این طرح به مرور به حاشیه رفت و این گونه بود که محمود فرشچیان در شهریورماه ۱۳۹۶ در حاشیه آیین رونمایی از کتاب خود اعلام کرد که از آن جایی که عملاً هیچ مسئولی از تأسیس این دانشگاه حمایت نمی‌کند، از پیگیری آن خسته و ناامید شده است. نگارگر پیش‌کسوت کشورمان اعلام کرد تأسیس این دانشگاه می‌تواند تحولی عمیق در هنرهای اسلامی ایرانی ایجاد کند و حتی کشورهایی نظیر ژاپن با ایجاد چنین دانشگاه‌هایی توانسته‌اند هنر خود را به دنیا معرفی کنند. فرشچیان در آن روزها با انتقاد از تأخیر در اجرایی شدن این طرح، عنوان کرد که دلسوزی‌های وی در این مسیر نتیجه‌ای نداشته و تیرش به سنگ خورده است.

** دانشگاه آزاد پای کار می‌آیـد

مدتی پس از رسانه‌ای شدن اظهار نظر استاد محمود فرشچیان، خبر اعلام حمایت دانشگاه آزاد اسلامی از ایجاد دانشگاه هنرهای سنتی منتشر شد. در ابتدا بسیاری از کارشناسان این عرصه و اصحاب رسانه، این خبر را نیز در راستای قول‌ها و تصمیمات پیشین ارزیابی کردند که پس از مدتی فراموش خواهد شد، اما اتفاقات بعدی نشان داد که این بار کشتیبان را سیاستی دگر آمده است و عزم دانشگاه آزاد اسلامی برای تأسیس این دانشگاه جدی است.

در نهایت در ۳۰ مهرماه ۱۳۹۷ دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی استاد فرشچیان با حضور دکتر علی‌اکبر ولایتی رئیس هیأت مؤسس و هیأت‌ امنای دانشگاه آزاد اسلامی، دکتر محمدمهدی طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی، استاد محمود فرشچیان جمعی از اعضای هیأت رئیسه و رؤسای واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی و کدیران فرهنگی کشور، هنرمندان و شخصیت‌های فرهنگی افتتاح شد و کار خود را آغاز کرد.

دکتر علی‌اکبر ولایتی رئیس هیأت مؤسس و هیأت امنای دانشگاه آزاد اسلامی در بخشی از صحبت‌های خود در آیین افتتاحیه دانشگاه فرشچیان درباره چگونگی شکل گیری این نهاد گفته بود  گفته بود: این موضوع در شورای عالی انقلاب فرهنگی مطرح شد و ما در دانشگاه آزاد اسلامی داوطلب شدیم که برای راه‌اندازی این دانشگاه اقدام نماییم و تلاش خود را به کار بندیم تا دانشگاهی در شأن استاد فرشچیان که احیاکننده هنر اصیل ایرانی است، تأسیس شود.

دکتر محمدمهدی طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی از چهره‌هایی بود که با جدیت، تحقق این ایده بر زمین مانده را دنبال کرد و در نهایت با حمایت‌های مستمر دکتر علی‌اکبر ولایتی توانست سنگ بنای این نهاد علمی هنری را در دانشگاه آزاد اسلامی بنا کند.

 وی در آیین افتتاحیه این دانشگاه با بیان این که هنر باید هویت خود را در آموزش عالی پیدا کند، گفت: می‌خواهیم به نام و با هدایت استاد محمود فرشچیان و حمایت همه ارکان آموزش عالی، پای در این راه بگذاریم.

دکتر طهرانچی اعلام کرد که در دانشگاه استاد فرشچیان، شاگرد به استادان سپرده خواهد شد و با طراحی نظام دکترای حرفه‌ای در عرصه هنر مدل جدیدی از استادان برجسته هنر تربیت می‌شوند.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی هم در گفتگویی که با آنا داشت، با اشاره به این که تأسیس دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی استاد فرشچیان سه سال پیش به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید، گفت: سازمان میراث فرهنگی در اولویت شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفت، اما هر چند تلاش‌­هایی از سوی مدیران وقت سازمان صورت گرفت، اما اقدام مهمی از طرف سازمان میراث فرهنگی صورت نگرفت و پیگیری­‌ها موفقیت‌آمیز نبود.

دکتر محمدرضا مخبردزفولی در همین ارتباط گفت: بعد از حضور دکتر علی‌اکبر ولایتی به‌عنوان یک شخصیت برجسته فرهنگی، علمی و تمدنی کشور، در ریاست هیأت امنا و محوریت دانشگاه آزاد اسلامی، با وی طرح مسئله و مشورت کردیم و با استقبال خوبی روبه‌رو شدیم. ساختمانی هم از سوی دانشگاه آزاد اسلامی در نظر گرفته شد تا فضای لازم تعبیه گردد.

دکتر حسن بلخاری عضو شورای سیاست‌گذاری دانشگاه هنرهای اسلامی ایرانی استاد فرشچیان نیز در گفتگویی که پیش از این با آنا داشت اعلام کرد که مدیران دانشگاه آزاد اسلامی به‌ویژه آقای دکتر محمدمهدی طهرانچی در ماه‌های گذشته، همکاری بسیار خوبی با ما داشتند. ساختمان خوبی برای استقرار دانشگاه در نظر گرفته شد و امکانات لازم را هم در اختیار گذاشتند.

** احیای نظام استاد شاگردی کارکرد مهم یک دانشگاه اصیل و امروزی

وی درباره شیوه آموزش در این دانشگاه نیز گفت: در این دانشگاه به‌ دنبال احیای نظام سنتی استاد شاگردی هستیم. نظامی که مبنای اصلی تعالی هنر اسلامی ایرانی در طول تاریخ بوده است.

بلخاری  با ذکر مثالی، نظام دانشگاهی فعلی را دارای آسیب‌هایی دانست: برای مثال درس مبانی نظری معماری یا مبانی نظری هنرهای تجسمی ارائه می‌شود. طبق ضوابط مثلاً ۱۶ جلسه برگزار می‌شود و بعد هم نوبت ارزیابی در قالب امتحان است. این در حالی است که واقعاً بحث به هیچ‌جا نمی‌رسد و ناقص می‌ماند. 

دکتر بهمن نامور مطلق رئیس فرهنگستان هنر نیز در گفت‌وگویی که همان زمان با  خبرگزاری آنا داشت به ویژگی دیگر نظام استاد شاگردی نیز این گونه اشاره کرد: ما در روند تاریخ هنرهای اسلامی ایرانی، شاهد یک آداب معنوی خاص بین استاد و شاگرد هستیم که یک رابطه عمیق اخلاقی و معنوی ایجاد می‌‌کرد. کسب تخصص از استاد ممکن بود سه تا پنج سال طول بکشد، یعنی چیزی شبیه به همان نظام آموزشی که اکنون در قلمرو حوزه‌های علمیه داریم. ما در این دانشگاه به دنبال احیای آن نظام آموزشی هستیم که در آن، آداب معنوی بر مسائل روزمره آموزشی مقدم باشد. تا زمانی که دانشجو در یک رشته خاص به آن مرحله نرسد که بتواند هم از لحاظ روحی و هم از لحاظ تخصصی به مرحله استادی کامل برسد، استاد او را رها نمی‌کند.

وی دانشگاه استاد فرشچیان را دارای ظرفیتی برای الگو شدن دانست که بر مبنای آن محافل علمی و هنری دنیا شاهد تدوین نظام تازه استاد شاگردی و صیانت از هنرهای اسلامی ایرانی باشند؛ کاری که اگر به خوبی صورت بگیرد، حتی می‌تواند به کشورهای دیگر منطقه که با ایران میراث مشترک هنری دارند، گسترش یابد. از سوی دیگر، حتی الگویی برای کشورهای دیگر باشیم تا از هویت هنری خودشان صیانت کنند.

سید محمد حسینی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت دهم و معاون امور مجلس دولت سیزدهم نیز در یادداشت اختصاصی خود برای خبرگزاری آنا، با اشاره به احیای نظام استاد و شاگردی در این دانشگاه عنوان کرد: در حوزه‌های علمیه بنابر یک سنت تاریخی، دروس توسط اساتید موشکافانه و عمیق ارائه می‌شود. در کنار درس، مباحثه بین طلاب صورت می‌گیرد و یک ارتباط مداوم بین استاد و شاگرد وجود دارد. شاگردپروری به ‌گونه‌ای است که طلاب، همواره کنجکاو و پرسشگر هستند و اساتید با سعه‌صدر از مباحث چالش‌برانگیز استقبال می‌کنند و این شیوه، پویایی و نوآوری را به همراه دارد.

 معاون امور مجلس دولت سیزدهم در ادامه نوشته است:  این‌طور نیست که استاد صرفاً یک‌سری محفوظات و معلومات را یک‌طرفه منتقل کند و طلاب هم بدون درک کامل، فقط داده‌های استاد را تقریر کنند و به خاطر بسپارند. این روش‌های تعلیم و تربیت به خوبی در فرهنگ سنتی ما وجود داشته و امروز هم توجه به آنها نتایج و فواید ارزنده‌ای را به ارمغان می‌آورد؛ در عین ‌حال که روش‌های جدید و ابزارهای نوین آموزشی را نمی‌‌توان نادیده گرفت و تلفیقی از این دو شیوه می‌تواند بسیار مفید و مؤثر باشد.

در نهایت باید گفت پیگیری و جدیت مدیران دانشگاه آزاد اسلامی برای احیای یک نظام آموزشی ریشه‌دار و موثر در بستر یک دانشگاه تازه‌تأسیس، نویدبخش اتفاقی مثبت در عرصه آموزش عالی کشور خواهد بود. بر این اساس، هنرهای ایرانی اسلامی، محتوایی است که  در یک ظرف هویت‌مند همچون نظام استاد شاگردی ریخته خواهد شد. این نظام مبتنی بر تعامل مستمر بین استادکار و هنرجو و انتخاب کیفی دانشجو و استاد به صورت متقابل طراحی شده که به تعمیق و اثربخشی هر چه بیشتر آموزش های هنری می انجامد.