«خلّاقیت در پژوهش» به کمک مرکز تحقیقات آمد؛
نگاهی به جاذبههای گردشگری یک رودخانه مرزی
بوسه‌ای بر خاک ساحل ارس
منطقه اَرَس، منطقه‌ای بسیار زیبا و دیدنی در شمال غرب ایران است که با جاذبههای متعدد طبیعی ژئوتوریستی و اکوتوریستی، تاریخی و فرهنگی و صنایع دستی ، آن را از هر لحاظ برای گردشگران به مقصدی جذاب بدل می‌کند.
به گزارش خبرنگار فرهنگی آنا، رودخانه ارس و حاشیه آن در شمال غرب کشور ایران از جاذبههای متعددی برای گردشگران داخلی و خارجی برخوردار است. کوه های بسیار بلند، جزیره‌ها، حیات وحش، بناهای تاریخی و انواع صنایع دستی از جمله جاذبههای این منطقه به‌شمار می‌آیند.
زیبایی این منطقه به دفعات در آثار شاعران پارسی‌گوی نمود یافته؛ از جمله در غزلیات حافظ شیرازی که گفته است:
«ای صبا گر بگذری بر ساحل رود ارس بوسه زن بر خاک آن وادی و مُشکین کن نفس»
نظامی گنجوی نیز درباره این رودخانه نوشته است:
«ارس را در بیابان جوش باشد چو در دریا رسد خاموش باشد»
رودخانه ارس
رود ارس که در ترکی آذربایجانی به آن آراز و در زبان ارمنی آراکس می‌گویند، رودخانه‌ای است کمابیش پرآب و خروشان که از کوههای بینگول‌داغ (هزار برکه) در منطقه آناتولی ترکیه سرچشمه می‌گیرد. این رود در در سال ۱۸۱۳ میلادی در پی عهدنامه ترکمنچای به عنوان مرز ایران و امپراتوری روسیه برگزیده شد و تمامی مناطق شمال این رود از ایران جدا و به خاک روسیه افزوده شد. رود ارس که ۱۰۷۲ کیلومتر طول دارد و از طولانی‌ترین رود داخلی ایران -یعنی کارون- طولانی‌تر است، در مرز ترکیه و ارمنستان به رود آرپا چای می‌پیوندد و مرز مشترک ایران با نخجوان را به‌طول ۱۱ کیلومتر ترسیم می‌کند و سپس از مرز میان ایران و ارمنستان عبور می‌کند و مرز مشترک ایران و جمهوری آذربایجان را شکل می‌دهد، تا آن‌که در منتهی‌الیه شمالی استان اردبیل، در شهرستان پارس‌آباد، وارد جمهوری آذربایجان می‌شود و به رودخانه کورا می‌ریزد که در نهایت، در منطقه تالش گشتاسبی به دریای خزر می‌ریزد.
روی رودخانه ارس تا کنون پنج پل ساخته شده‌است که عبارتنداز: پل آهن جلفا، شوسه جلفا، پل پلدشت در شهرستان پلدشت، پل خداآفرین در قره‌داغ و پل نوردوز در مرز ارمنستان. سه سد نیز روی این روخانه احداث شده که سد ارس، خدا آفرین و میل مغان نامیده شده‌اند.
این رود مهم‌ترین و پرآب ترین رودخانه شمالی آذربایجان شرقی است. رود ارس از شهرستان‌های ماکو، اهر، مرند و گرمی در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل عبور می‌کند. ارس یک رود دائمی و رودخانه مرزی ایران و جمهوری آذربایجان و ارمنستان است که از دو شاخه مجزا یکی در ارمنستان و دیگری در ترکیه و سلسله جبال آرارات (آغری) تغذیه می‌شود که در محل زنگنه واقع در منتهی‌الیه شمال باختری ایران به هم می‌رسند. این منطقه، مرز مشترک ایران و جمهوری آذربایجان و ترکیه است. پس از آن رودخانه ارس تا محلی به نام بهرام تپه مرز مشترک سه کشور ایران و آذربایجان و ارمنستان است. حوضه آبریز ارس جلگه پستی در نیمه شمالی استان‌های آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل است و آب و هوای معتدلی نسبت به نیمه جنوبی این استانها دارد بارش فراوان در این منطقه علاوه بر کمک به اعتدال آب و هوا باعث ایجاد رودخانه‌های متعدد شده است.
عریض‌ترین نقطه رودخانه ارس که می‌توان آن را سومین رودخانه ایران از لحاظ قدرت آب تلقی کرد، در نزدیکی شهر جلفا دارای بیش از 200 متر عرض و بیش از 4 متر عمق است. شیب بستر رودخانه ارس زیاد است و در نتیجه آب با سرعت درآن جریان دارد و مثل رودهای دیگر نمی‌توان روی آن قایقرانی کرد ولی اگر قایق، موتوردار باشد، می‌توان از آن استفاده کرد. رودخانه ارس که سراسر نوار شمال غربی کشور را سیراب می‌کند، در تمام فصول سال پر آب است، اما به علت مسائل زیست محیطی و تخم‌ریزی ماهی‌ها، مجوز برای ماهیگیری در ایام خاصی از سال صادر می شود. شهر های جلفا، پلدشت، سیه رود و سواحل حاشیه ای این شهرها بهترین نقاط برای ماهیگیری هستند.
جزیره های موجود در این منطقه، حیات پرندگان و کوه های بسیار بلند و جذاب این منطقه را به یک ناحیه مستعد برای گردشگری تبدیل کرده است. مبدا ورود و خروج در ارس را می توان پل هایی نظیر پل دشت، پل راه آهن جلفا، اصلاندوز، پل چوبی و راه آهن و پل بیله سوار اشاره کرد.
کوهستان کیامکی
یکی از جاذبههای طبیعی منطقه ارس، کوهستان کیامکی نام دارد. پناهگاه حیات وحش کیامکی در این کوهستان قرار دارد و منطقه حفاظت شده ارسباران زیستگاه گونه های جانوری همچون آهو، مارال، قوچ، میش ارمنی، کل و بز، پلنگ، خرس قهوه‌ای و گونه‌های مختلف پرندگان از قبیل سیاه خروس، کبک، عقاب طلایی، اردک، حواصیل ، آلرت و بوتیمار، قرقاول، طرلان و بالابان و همچنین پوشش گیاهی بید، زرشک، افرا، نسترن، گردو و گیاهان مرتعی و دارویی است.
آبشار آسیاب
آبشار آسیاب یکی از جاذبههای منطقه ارس در سی کیلومتری شرق جلفا قرار دارد که حیات وحش کیامکی در آن ناحیه برقرار است. قدمت این جاذبه به دوره های قاجاریه بر می گردد که اصالت خاصی دارد. غارآهکی با ارتفاعی به اندازه ۳۰ متر پشت این آبشار است و ناودیس‌هایی زیبا و دیدنی هم در آن ایجاد شده‌اند.
روستای آشتبین
از دیدنی‌ترین و قدیمی‌ترین روستاهای اطراف ارس، روستای آشتیبین است. خانه‌هایی که در این روستا برپا شده‌اند، سردر های مرمر دوره صفوی دارند و جنگل زیبا و سرسبز اطراف دهکده، این مکان را زیباتر کرده است. روستای آشتیبین در فهرست آثار ملی به نام «دهکده سلامت» ثبت شده است.
پارک کوهستان
پارک 26 هکتاری کوهستان ارس در مسیر گردشگری غرب جلفا در مسافت 5 کیلومتری از شهر جلفا قرار گرفته است. این پارک با دارا بودن امکانات مناسب از قبیل شهربازی، سوئیت‌های اقامت موقت، دریاچه مصنوعی، نمازخانه، رستوران، بوفه و پارک حیات وحش محل مناسبی برای تفریح و گردش اهالی و مسافران ورودی به منطقه می باشد. این پارک به‌لحاظ قرار گرفتن در ابتدای ژئوسایت پرمین تریاس و کوههای زیبای اطراف آن محل مناسبی جهت استراحت و اسکان گردشگران بوده و دوستداران طبیعت می‌توانند در آن به تماشای منظر رود ارس، صخره‌نوردی و دیگر برنامه‌های طبیعت گردی بپردازند.
مجموعه کردشت
این مجموعه نزدیک به روستای کردشت از بخش ورزقان شهرستان اهر است. روستای کردشت در درّه بسیار حاصلخیز و زیبایی در ساحل جنوبی ارس قرار گرفته که رودخانه مرزی ارس در درّه‌ای بسیار با شدت تمام از غرب به شرق جریان دارد .
فاصله کردشت تا ورزقان 66 کیلومتر و تا اهر 126 کیلومتر و تا جلفا 70 کیلومتر است. مجموعه کرشت شامل هشت بنای تاریخی اعم از حمام بزرگ، عمارت، حمام کوچک، مسجد غریب، دیوانخانه، یخچال، قلعه عباس میرزا و ساخلو (پادگان نظامی) است.
حمام کردشت
حمام کرشت یکی از زیباترین حمام های آذربایجان است که با معماری اصیل سنتی در روستای کردشت از توابع جلفا و در کنار رود ارس قرار دارد . این حمام در میان باغ بزرگی ساخته شده ، دارای یک هشتی به صورت هشت ضلعی به ابعاد 5/3 در 5/3 و به ارتفاع 3/4 متر است که یکی از اضلاع ، درب ورودی و دیگری راه ورود به رختکن یا سربینه است.گرماخانه فضایی است که از چهار ستون سنگی هشت‌بر و دو حوض بزرگ مستطیل شکل و اتاقی با گنبد قیراندود تشکیل شده است. نور داخل سربینه و گرماخانه از روزنی در نوک گنبد تأمین می‌شود و گویا روی آن روزن ها سنگ های مرمر نازک و ظریفی نصب بود که نور آفتاب از آن نفوذ می کرد، و داخل حمام را به طور یکنواخت روشن و شستشو کنندگان را از نگاه نامحرمان حفظ می‌کرد. حمام کردشت بخش های دیگری نیز دارد. این حمام در زمان عباس میرزا نایب‌السلطنه فتحعلی‌شاه هنگام جنگ دوم ایران و روس ساخته شد ولی شیوه معماری آن شباهت بسیاری به حمام‌های دوره صفوی دارد.
سربینه حمام نیز هشت ضلعی به اضلاع 5/3 متر و ارتفاع 5/8 متر است و گنبد بزرگ آن بر روی جوزها و هشت ستون سنگی هشت‌بر استوار شده است که همه ستون ها دارای سر ستون های سنگی مقرنس هستند کو به وسیله ملات سرب مذاب به ستون‌ها وصل شده‌اند. گنبد سربینه دارای کاربندهای جالب مزین به آهک‌بری‌های زیبا است. سکوهای رختکن با طاق ضربی پوشیده و در زیر آن کفش‌کن‌هایی تعبیه شده است.
قلعه کردشت
یکی از قلعه های تاریخی آذربایجان در روستای کردشت در ساحل رود ارس بنا شده است. این قلعه از لحاظ ارزش و اهمیت نظامی و تاریخی به‌خصوص دوران حکومت عباس میرزای قاجار نایب‌السلطنه فتحعلی شاه در آذربایجان بیشتر مورد توجه بوده است.
عباس میرزا نایب‌السلطنه قاجار از این قلعه علیه متجاوزان روسیه تزاری استفاده کرده است. برخی قدمت این قلعه را تا سده های نخستین اسلامی می‌دانند.
کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس در 26 کیلومتری غرب جلفای ارس در محلی به نام قریه قزل وانگ (صومعه قرمز) در نردیکترین روستای دره شام از دهستان ارس در کنار بخش پلدشت شهرستان ماکو واقع شده است. جاده منتهی به کلیسا قبلاً مالرو بود و از سال 1350 راه ماشین‌رو برای آن ساخته شد که چون در دامنه رشته کوههای ماقارات قرار گرفته به آن جاده «ماقارات سنت استپانوس» نیز می‌گویندد.
آندرانیک هویان در مقاله «کلیسای سنت استپانوس مقدس» درمجله ایران زمین نوشته است: «کلیسای استپانوس مقدس در دژی استوار واقع شده و به مجموعه بناهای موجود در این دژ وانگ استپانوس مقدس یا وانگ ماقارات می گویند. این وانگ مانند سایر وانگ‌های ارمنیان محل اجتماع طلاب، خطاطان و خوشنویسان و تذهیب کاران، نویسندگان، فلاسفه، مورخین و دانشمندان بوده است. وانگ استپانوس از دو نظر برای ارمنیان حائز اهمیت است؛ کلیسا به خاطر سبک بنا و جنبه فرهنگی. از مراکز مشهور دینی و فرهنگی ارمنیان است تعداد بسیاری خوشنویس و خطاط در این وانگ گرد آمده و به استنتاج کتب می‌پرداختند و نقاشان و تهذیب‌کاران با هنر خود بر زیبایی کتاب‌ها می افزودند و به این سبب وانگ استپانوس مقدس به عنوان یکی از مراکز خوشنویسان ارمنی شهرت دارد و هم اکنون تعداد زیادی کتاب در این وانگ استنتاج شده است و در کتابخانه های جمهوری ارمنستان و ایتالیا نگهداری می شود.»
تاریخ دقیق تأسیس کلیسای سنت استپانوس کاملا مشخص نیست. پژوهشگران حدس می زنند که این کلیسا بین قرن‌های هفتم تا نهم میلادی بنا شده باشد.
صنایع دستی
صنایع دستی از جمله جاذبههای حاشیه ارس برای گردشگران، شامل قالی، گلیم و گبه و جاجیم، قلم‌زنی منیت‌کاری، سفال و سرامیک است.
قلم‌زنی: قلم زنی عبارت است از تزئین و کندن نقوش بر روی اشیاء فلزی به ویژه مس، نقره و برنج. سبک قلم زنی تبریز با قلم زنی اصفهان متفاوت است. در سبک تبریز همه مراحل کار با دست انجام و حکاکی می‌شود در حالی که در قلم‌زنی اصفهان با ضربه چکش کاری می شود. ابزار کار این رشته قلم‌های فولادی است که اکثراً توسط خود هنرمندان ساخته می‌شود. بیشتر نقوش کنده‌کاری شده، الهام گرفته از طرح‌های مسجد کبود در تبریز است. نقوش ثابت و براق مشخصه اصلی هنر قلم زنی تبریز است که زیبایی منحصر به‌فرد و تفاوتی چشمگیر در هنر ای منطقه پدید آورده است. در حال حاضر چهارکارگاه قلم‌زنی در منطقه آزاد ارس فعالیت می‌کنند.
منبت کاری: منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده‌کاری روی چوب بر اساس نقشه‌ای دقیق. تاریخچه منبت‌کاری چندان روشن نیست و به درستی نمی‌توان گفت این هنر-صنعت از چه زمانی ابداع شده و رواج یافته است. قدیمی‌ترین اثر منبت موجود که تاریخ نیمه اول قرن سوم هجری قمری را دارد، یک لنگه‌در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است که در دوره‌‌ی عمرو بن لیث صفاری ساخته شده است. وجود درختان انبوه گردو در روستاهای ارسی و داران، منبت را یکی از رشته‌های هنری و صنایع دستی رایج در منطقه بدل کرده است و در این روستاها کارگاه‌های متعدد نجاری و منبت‌کاری وجود دارد.
درب ورودی کلیسای سنت استپانوس مزین به نقش و نگارهای منبت بر روی چوب است که قدیمی ترین اثر منبت این منطقه محسوب می‌شود.
سفال و سرامیک: سفال به مواد و قطعات آماده‌ای اطلاق می‌شود که از خاک رس ساخته و شکل داده و در کوره پخته شده است. سرامیک از واژه یونانی keramos به معنی جسم سفالین پخته، گرفته شده است و به محصولات تهیه شده از مواد معدنی و خاک که در کوره با گرمای زیاد حرارت دیده و به خواص نهایی خود رسیده است، اطلاق می‌شود.
هنر سفالگری در خطه آذربایجان پیوند تنگاتنگی با خاک سفید بومی منطقه زنوز دارد. این هنر را مرحوم استاد عباس و احمد قابچی از زنوز به تبریز بردند و با تأسیس کارگاه سفالگری در محله ی درب سرخاب تبریز این روش تولید را آغاز کردند.
ورنی بافی: نام ورنی از کلمه ترکی باستانی ورنی Vereni به معنی اژدها گرفته شده است. ورنی نوعی گلیم یک‌رو یا گلیم فرش‌نما بدون پرز است که به سبک پودپیچی یعنی گذراندن پود اصلی از تار و پیچش نخ خامه به دور نخ های تار شکل می‌گیرد و نقش می‌پذیرد. ورنی نه فرش است و نه گلیم، بلکه نوعی زیرانداز یک رو است که هم سادگی و سبکی گلیم را دارد و هم ظرافت و زیبایی قالی را. ورنی به دلیل عدم استفاده از گره در بافت آن جزو گلیم محسوب می‌شود و به اعتبار طرح و نقشه و شکل ظاهری آن مشابه قالی به نظر می‌آید. ورنی‌ها اصولا به رنک لاکی، سرمه‌ای، سفید پیازی و آبی روشن هستند و در همه اندازه برای پشتی، پادری، قالیچه، کناره قالی خورجین، جوال و تهیه جل اسب ساخته می‌شوند.
جنس ورنی گاه تلفیقی از ابریشم یا پشم است. زنان و دختران عشایر و مناطق روستایی، ورنی را روی دار عمودی بدون نقشه و به‌صورت ذهنی می‌بافند و نقوش ورنی ملهم از طبیعت زیستگاه زنان و دختران عشایر است. نقوش ساده ی ورنی را اشکال حیوانات اهلی و وحشی منطقه همچون گوزن، آهو، گرگ، بوقلمون، مرغ و خروس، سگ گله، عقاب، ببر، شتر، شیر و شغال و امثال آن تشکیل می‌دهند. تولید ورنی بیشتر در فصل قشلاق ایل انجام می‌شود که عشایر فرصت کافی برای استراحت و سکونت در یک منطقه را دارند.
ورنی بافته شده با ابریشم از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار است و از نظر وزن سبک‌تر و کم حجم‌تر از نوع پشمی آن است و توجه گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب کرده است.
انتهای پیام/
دایرةالمعارف دانشبنیانها ۹۶؛
