ابن‌واصِل؛ فقیهی که در سیسیل سفیر شد

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوعبدالله محمد بن سالم واصل حَمَوی (504-697ق)، مورخ، ادبیب و فقیه شافعی است.

ابن واصل در 2 شوال 604 در حماه چشم به جهان گشود و دوران کودکی را همان‌جا گذراند. پدرش، سالم بن نصرالله، فقیه بود و به سبب نزدیکی به امرای ایوبی قاضی حماه شد اما استعفا کرد و پس از آن مسند قضاوت معرة النعمان را برعهده گرفت.

ابن واصل در سال 621ق با پدرش راهی دمشق شد. سال بعد آنها به بیت‌المقدس رفتند و پدرش در آنجا ریاست مدرسه ناصریه را برعهده گرفت. در 624ق، پدرش به سفر حج رفت و ابن واصل جانشین او در مدرسه ناصریه شد. اندکی بعد میان مسلمانان و فرنگیان جنگ درگرفت و ابن واصل از بیت‌المقدس به دمشق رفت. سفر او هم‌زمان با درگیری نظامی امرایِ ایوبی شام و مصر بود. وی در اواخر 627ق به حلب رفت و نزد استادانی چون ابن خباز، ابن یعیش و بهاءالدین ابن شداد به تحصیل علوم فقه، اصول، نحو و لغت پرداخت.

در 629ق، با پدرش نزد الملک الناصر داوود ایوبی، امیر کَرک رفت و از 631ق دو سال به الملک المظفر دوم، امیر حماه خدمت کرد. در همین زمان بود که با علم‌الدین قیصر، مشهور به «تعاسیف»، ریاضی‌دان مصری در ساختن رصدخانه حماه همکاری کرد. ابن واصل در 649ق به مکه رفت.

در هنگام بازگشت به قاهره، سلسله ایوبیان در مصر سقوط کرد و ممالیک جانشین آنها شدند. از زندگانی ابن واصل در روزگار ممالیک به جز آنچه در کتاب مفرج الکروب به نقل از خودش و آثار بعد از آن آمده، اطلاع چندانی در دست نیست. آنچه مسلم است، وی به ایشان تقرب جست و در 659ق در مقام سفیر «الظاهر» نزد مانفرد، پسر فردریک دوم پادشاه سیسیل اعزام شد.

ابن واصل حدود 663ق به زادگاهش بازگشت و قاضی‌القضات آنجا شد و در حماء به تدریس و افتاء و تصنیف پرداخت. مهم‌ترین آثارش را نیز در همان زمان تألیف کرد. ابن واصل شاگردانی نیز تربیت کرد که از مهم‌ترین آنها می‌توان ابوالفداء و ابوحیان غزناطی را نام برد.

ابن واصل در اواخر عمر نابینا شد و در 697ق دیده از جهان فروبست. وی به علوم تاریخ، فقه، کلام، منطق، فلسفه، ریاضیات، نجوم و علوم عقلی مسلط بود و همگان دانش او را تحسین می‌کردند. آثار متنوعی بر جای گذاشت، به همین سبب برخی گفته‌اند که بیش از 30 علم را تدریس می‌کرده است. آثار ابن واصل را به سه دسته می‌توان تقسیم کرد: آثار چاپی، آثار خطی و آثار یافت نشده. فهرست برخی از آنها بدین قرار است:

آثار چاپی

الف) تجرید الاغانی که خلاصه‌ای از کتاب الاغانی ابوالفرج اصفهانی است. ابن واصل الاغانی را احتمالاً در 666 یا 697ق خلاصه کرد و ترتیب ابوالفرج اصفهانی را در عرصه زندگی‌نامه‌ها مراعات کرد. این کتاب بین سال‌های 1374-1382ق به کوشش طه حسین و ابراهیم ابیاری در سه مجلد در قاهره چاپ شد.

ب) مفرج الکروب فی اخبار بنی ایوب، کتابی درباره تاریخ ایوبیان است. مطالب آن با گزارش‌هایی درباره اتابکان آغاز شده و حوادث دوره ایوبیان را به تفصیل شرح داده است. این کتاب در دو مرحله و در پنج مجلد در قاهره منتشر شده است. رنو منتخبی از این کتاب را به فرانسه ترجمه کرده است.

آثار خطی

1. التاریخ الصالحی، که موضوع آن تاریخ عمومی انبیا و خلفا تا 637ق است؛

2. الدّرالنضید فی شرح القصید، شرحی است بر کتاب المقصد الجلیل فی غلم الخلیل لامیه ابن حاجب، در علم عروض؛

3. رسالة فی علم المناظر که در پاسخ به 30 سؤال مانفرد، امپراتور سیسیل، تألیف شده است؛

4. شرح الجمل، یا شرح ما استغلق من الفاظ کتاب الجمل، که شرحی بر کتاب الجمل محمد خونجی در منطق است؛

5. الصلة‌العائد لنظم القواعد؛

6. نخبة الفکر فی المنطق یا رسالة لانبروریة؛

7. نظم الدرر فی الحوادث و السیر که موضوع آن تاریخ اسلام است.

آثار یافت نشده

1. تاریخ بغداد؛ 2. خصائص الانبیاء؛ 3. شرحی بر الموجز خونجی؛ 4. مختصر الادویه ابن بیطار؛ 5. مختصر الاربعین؛ 6. مختصر المجسطی؛ 7. هدایة‌الالباب، در منطق.

انتهای پیام/4104/