زندگی و زمانه بزرگمهر بُختگان

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا- بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

بزرگمهر بُختگان، فرزند بُختَگ، وزیر خسرو اول انوشیروان ساسانی در قرن ششم هجری است.

تاریخ دقیق تولد و مرگ او دانسته نیست. نام وی در متون پهلوی وُزُرگمهرِ بُختگان و در متون فارسی و عربی «ابوذَرجمهر» و «بُزرجمهر» یا «بوذرجمهر» آمده است. همچنین در شاهنامه فردوسی نیز به صورت «بوزرجمهر» به کار رفته است. قدیمی‌ترین شکل ضبط شده بزرگمهر در کتیبه‌ها «بورزومهر» است. بزرگمهر در لغت به معنی «آفتاب بزرگ» یا «صاحب محبت بزرگ» است.

به گفته فردوسی و ثعالبی، بزرگمهر در نوجوانی در مکتب‌خانه‌های مرو مشغول تحصیل بود که از مرو به دربار خسرو اول خوانده شد تا خوابی را که شاه دیده بود، تعبیر کند. تعبیر خواب وی درست درآمد و از ان پس، بزرگمهر مشاور و گرامی‌ترین وزیر انوشیروان شد، تا آنجا که در مقابل تخت شاه و در ردیف شاهان دیگر می‌نشست. هنگامی که حکیمان هندوستان، برای آزمودن هوش حکیمان ایران، بازی شطرنج را با خود آوردند، بزرگمهر رمزِ آن بازی را کشف کرد و در مقابل آن بازی نَرد را ابداع کرد و آن را برای شاه هند فرستاد و شگفتیِ حکیمان هند را برانگیخت.

از دیگر اقدامات مهم بزرگمهر مربوط به دوره‌ای است که او به دستور شاه در زندان بود. روزی انوشیروان، پس از تاخت‌وتاز در پی شکار، خوابید و بازوبند پُرگوهر وی از هم گسست و بر زمین افتاد. مرغی سیاه فرود آمد و دانه دانه گوهرهای بازوبند را بلعید. شاه از خواب برخاست و گمان برد بزرگمهر، که در کنارش نشسته بود، آن گوهرها را برای پالودن وجود شاه، در خواب به خوردش داده است؛ زیرا به نظر پزشکان آن زمان، بلعیدن گوهر، بدن را پاک و تطهیر می‌کند. پس شاه بر بزرگمهر خشم گرفت و او را به زندان انداخت. در این دوران بود که فرمانروای روم صندوقچه‌ای مُهر شده را به دربار ایران فرستاد که ایرانیان محتوای آن را حدس بزنند و اگر نتوانستند، شاه ایران، خراج را از رومیان برگیرد. هیچ‌یک از درباریان و دانشمندان نتوانستند رازِ صندوقچه را فاش کنند و انوشیروان، پس از نااُمیدی از درباریان، متوسل به بزرگمهر شد. بزرگمهر، که در زندان بینایی خود را از دست داده بود، راز صندوقچه را یافت و همین سبب آزادی او از زندان شد و بار دیگر مورد توجه شاه قرار گرفت.

درباره فرجام کار بزرگمهر اختلاف نظر است. در شاهنامه از مرگ بزرگمهر سخنی نرفته است. برخی از نویسندگان چون دینوری و ابن اسفندیار، درباره مرگ بزرگمهر سکوت کرده‌اند. گروهی نیز بر آن‌اند که انوشیروان به بزرگمهر بدگمان شده و او را از خود رانده است و گروهی نیز به اعدام بزرگمهر به اتهام تغییر مذهب اشاره کرده‌اند.

 برخی نیز بزرگمهر وزیر را همان بُرزمهر، از دبیران خسرو انوشیروان دانسته‌اند که بعدها به فرمان هرمز چهارم (حکومت: 578-590م)، پسر و جانشین انوشیروان، کشته شد. آرتور کریستن سن نیز بزرگمهر را با برزویه طبیب یکی دانسته که گمان نمی‌رود این نظر درست باشد.

در منابع ایرانی و عربیِ دوره اسلامی، بزرگمهر نه فقط وزیر دانای انوشیروان، بلکه دانشمند و قهرمان ملی و دانای رازهای مکتوم و عامل سرشکستگی دولت‌های هند و روم در برابر ایران و آگاه از علوم پزشکی و نجوم معرفی شده است. در متون ادبی فارسی نیز همواره وزیران باتدبیر را به بزرگمهر تشبیه کرده‌اند.ژآثار چندی را به بزرگمهر نسبت داده‌اند که بدین قرارند:

1. پندنامه بزرگمهر بختگان، خطاب به انوشیروان و به زبان پهلوی است و 1425 کلمه دارد. ماهیار نوابی ترجمه فارسی این اثر را با عنوان «یادگار بزرگمهر» در 264 بند در 1338ش در نشریه دانشکده ادبیات تبریز (سال 11، شماره 1) منتشر کرده است؛

2. ظفرنامه، کتابی است به زبان پهلوی که ابن سینا به دستور نوح سامانی (حکومت: 366-387ق) به فارسی برگردانده است؛ هر چند که شیوه نگارش آن با نوشته‌های ابن سینا یکی نیست. این اثر تاکنون چندین بار به چاپ رسیده است؛

3. «باب برزویه طبیب» در آغاز کلیله و دمنه، هنگامی که برزویه کلیله و دمنه را به ایران آورد، هیچ‌گونه پاداش مادی نپذیرفت و در عوض خواست تا احوال او از تولد تا آن زمان، در ابتدای متن ترجمه شده کتاب، افزوده شود. انوشیروان نگارش باب برزویه طبیب را به بزرگمهر واگذار کرد؛

4. مادیگان شترنگ، گزارشی از بازی شطرنج؛

5. رساله پهلوی ایادگار وزرگمهر، شامل پندهای اخلاقی و دینی که هم متن پهلوی آن و هم چند ترجمه فارسی و عربی از این رساله در دست است. نام وزرگمهر در این رساله دیده می‌شود. کریستن سن بر آن است که فردوسی در سرودن شاهنامه از این رساله استفاده کرده است و در کتاب او وزرگمهر به بزرگمهر تبدیل شده است.

 انتهای پیام/4104/