ابن شاکِر دارانی؛ ادیب دوستدار کتاب

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا ـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

صلاح‌الدین ابوعبدالله محمد بن شاکر دارانی مورخ و ادیب دمشقی در سده هشتم هجری است.

از زندگانی ابن شاکر آگاهی بسیاری در دست نیست. شهرت او دارانی است که به داریا، از روستاهای حاشیه دمشق، منسوب است. وی در همان‌جا زاده شد. سپس به شهر دمشق رفت. در تاریخ تولد او اختلاف است؛ منابع سال تولد وی را 681ق  یا 686ق نوشته‌‌اند.

ابن شاکر از کسانی مانند ابوالعباس الحجّا معروف به «ابن شحنه»، ابوالحجاج یوسف بن عبدالرحمان المزی و شمس‌الدین ذهبی حدیث شنید. گفته‌اند که وی به مطالعه آثار تاریخی بسیار علاقه‌مند بود. و چون ازدواج نکرد و زن و فرزندی نداشت، به تألیف و تصنیف دست زد. نیز گفته‌اند که وی در ادب و فنون مربوط به آن توانایی نداشت؛ زیرا که در نوشته‌های خود اصول نحوی و لغوی را به درستی رعایت نمی‌کرد.

ابن حجر و حسینی بر آن‌اند که ابن شاکر در آغاز جوانی مردی تنگدست بود؛ از این رو، به خرید و فروش و رونویسی و کتابتِ نسخه‌ها مشغول شد و از این راه ثروتی به دست آورد. نسخه‌برداری از کتاب‌های بسیار می‌تواند نشانی از علاقه وی به کتاب و همدمی با آن باشد و پیامد رونویسی از آنها موجب آشنایی و آگاهی‌های فراوان او با علوم گوناگون بود و نیز اطلاع وی از زندگی بزرگان علوم و سیاست. حاصل این ممارست طولانی وی در دو کتاب فوات الوفیات و عیون التواریخ مشهود است.

ابن شاکر در 764ق درگذشت. گفته‌اند که ابن کثیر در جامع دمشق بر جنازه او نماز گزارد. ابن شاکر را در باب‌الصغیر دمشق دفن کردند هم روزگاران ابن شاکر از وی به نیکی یاد کرده‌اند و او را در فن خود یگانه روزگار شمرده‌اند. در دانش‌آندوزی بسیار کوشا بود. جوانمردی او را نیز ستوده‌اند.

با آنکه سرزمین شام در روزگار ابن شاکر با جنگ‌های درازمدت صلیبی مواجه بود و زمان درازی نیز از حمله مغولان نمی‌گذشت، شکوفایی علمی همچنان در آنجا مشهود بود؛ به‌طوری که دانشمندان بسیاری در آن سرزمین بودند؛ از جمله صفدی، ذهنبی، ابن قَیم جوزیه، سبکی و ابن کثیر. وجود مدرسه‌های بسیار در آن دیار نیز نشان رونق علمی در آنجاست.

آثار ابن شاکر عبارت‌اند از:

1. فوات الوفیات، ذیلی است بر کتاب وفیات الاعیان ابن خلکان. ابن خلکان در کتاب خود از ذکر شرح حال خلفا خودداری کرده و زندگی برخی از بزرگان را به اختصار بیان کرده بود. ابن شاکر آن را تکمیل کرد و شرح حال کسانی را که پس از ابن خلکان بودند در کتاب خود آورد. او کتاب خود را در 753ق به پایان رساند. این کتاب بار نخست در 1283ق در بولاق چاپ شد. محمد محیی‌الدین عبدالحمید آن را در دو جلد با حواشی و تعلیقات در 1951م در قاهره چاپ کرد. این اثر با ویرایش و تحقیق احسان عباس در 1973 در بیروت نیز چاپ شد.

2. عیون التواریخ، در تاریخ اسلام که برحسب سال گردآوری شده است. ابن شاکر کتاب خود را از نسب و تولد پیامبر(ص) آغاز کرده و تا رویدادهای 760ق را در آن آورده است. این اثر هم از نظر تاریخی و هم از لحاظ داشتن اشعار فراوان و نیز دربرداشتن زندگانی ادیبان، فقیهان و متکلمان ارزشمند است.

3. روضة الازهار و حدیقة الاشعار، کتابی ادبی در یک مجلد که بر اساس قوافی ابیات تدوین شده بود. از این کتاب نشانی در دست نیست، اما به نظر می‌رسد حاجی خلیفه در کشف‌الظنون آن را دیده؛ زیرا عبارات آغاز نسخه را نقل کرده است.