ابوعبدالله محمد بتّانی؛ ستاره‌شناس مسلمان که الهام‌بخش دانشمندان غربی شد

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا ـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوعبدالله محمد بن جابر حَرّانی معروف به «ابوعبدالله بتّانی» منجم و ریاضی‌دان قرن سوم هجری قمری است.

تاریخ دقیق تولد بتانی معلوم نیست و از روی اولین تاریخ رصد او که در سال 264ق انجام شده، تاریخ تولد او را 244ق تخمین زده‌اند. وی در حَرّان، شهری در شمال غربی بین‌النهرین یا نزدیکی آن به دنیا آمد و به همین سبب او را حرّانی نامیده‌اند.

نسبت صابی نیز نشان می‌دهد که اجداد وی از پیروان آیین صابی بوده‌اند، اما از نام و لقب او می‌توان دریافت که خود وی مسلمان بود. نسبت بتّانی معلوم نیست به چه علتی به وی داده شده است.

پدر وی، جابر بن سنان حرّانی، سازنده ابزار نجومی بود و تأثیر او در فرزند، موجب علاقه‌مندی بتّانی به نجوم شد. بتانی بعدها نوعی ذات‌الحَلَق جدید به نام البیضه (تخم مرغ) ساخت. ذات الحلق نوعی اسطرلاب گوی شکل است که از ابزار ستاره شناسان قدیم بوده است.

بتّانی در سال 317ق در  نزدیکی سامرا درگذشت.

اهمیت فعالیت‌های علمی  بتّانی در علم نجوم

بتّانی از رصدگران و منجمان مشهور بود و رصدهای دقیق بسیاری را از 264 تا 3056ق انجام داد و اندازه‌گیری‌های نجومی دقیقی ابداع کرد.

او آهنگ تقویم اعتدالین را 54.5 ثانیه قوسی در یک سال یا یک درجه در 66 سال به دست آورد که از مقدار امروزی 3.4 ثانیه قوسی در سال بیشتر است. مقدار کلی میل خورشید را ’35 و ^o23 اندازه‌گیری کرد که دقیقاً برابر با مقدر امروزی است. همچنین با محاسبه طول سال خورشیدی را 365 روز و 5 ساعت و 46 دقیقه و 24 ثانیه به دست آورد که دو دقیقه و 22 ثانیه کمتر از مقدار کنونی است.

از دیگر کارهای بتّانی اثبات امکان رخ دادن کسوف حلقوی است که برای این کار حرکت متوسط ماه را در طول اصلاح کرد و قطر ظاهری خورشید و ماه و تغییرات آنها را در طول یک سال اندازه گرفت. وی همچنین روشی جدید و بسیار ماهرانه برای رؤیت هلال ماه ابداع کرد.

بتّانی، شنبه اول سپتامبر 312 پیش از میلاد را مبدأ تاریخ اصلی در نظر گرفته بود و محاسبات نجومی خود را بر حسب آن انجام می‌داد. این تاریخ 30 روز جلوتر از مبدأ تاریخی است که دیگر نویسندگان مسلمان به‌کار می‌بردند.

علاوه بر کارهای نجومی، وی در ریاضیات نیز جدولی برای کتانژانت (ظلّ تمام) تنظیم کرد و برای تعیین فاصله قوسی بین دو ستاره روشی به کار برد که در آن اختلاف طول و عرض سماوی آنها معلوم بود و معادل رابطه کسینوس‌ها در مثلثات کروی است. بتّانی، همان‌طور که در الرّیج‌الصابی خود شرح داده بود برای این کار از قضیه بطلمیوس در چهارضلعی‌های محاطی استفاده کرد که این قضیه برابری مجموع حاصل ضرب اضلاع روبه‌رو را با حاصل‌ضرب دو قطر بیان می‌کند، اما هم‌زمان یا پیش از بتّانی، دانشمندان دیگر نیز این قضیه را تلویحاً به کار برده‌اند. در واقع، بتّانی با استفاده از نکاتی که بر پایه اصل تصویر قائم است، روش‌های نو و بدیعی برای حل مسائل مثلثات کروی ابداع کرد.

 تاثیر بتّانی بر منجمان مسلمان و دانشمندان غربی

بتّانی نزد منجمان مسلمان، شأن و مقام بالایی داشت. ابوریحان بیرونی کتابی به نام جلاء الاذهان فی زیج البتّانی نوشت و ابن خلدون کتاب‌های بتّانی را از بهترین آثار نجومی می‌دانست. 

ابوریحان بیرونی هنگام بحث درباره  سیارات به خلاصه‌ای که ابوالعباس حوالفَعسی از زیج بتّانی تهیه کرده بود. مُسلمه بن احمد مجریطی نیز کتابی خلاصه درباره تعدیل‌های کواکب زیج بتّانی نوشت.

وی علاوه بر دانشمندان مسلمان، در منجمان غربی نیز تأثیری آشکار داشت و دانشمندان غربی در آثار خود از وی با نام‌های آلباتگنیوس و آلباتینوس یاد کرده‌اند. همچنین در آثار روم شرقی وی را با نام اُپَتَنِس می‌شناختند. کپرنیک در بسیاری موارد مانند حرکت خورشید و تقدیم اعتدالین از بتّانی نقل قول کرده است. تیکو براهه و کپلر و ج.ب. ریچپولی در نوشته‌های خود به رصدهای بتّانی توجه کرده‌اند. گالیله نیز در نوشته‌های نخستینش به کارهای رصدی وی توجه کرده است.

ریچارد دانثرن، منجم انگلیسی قرن هجدهم، نتایج رصدی او را از گرفت‌های ماه و خورشید به‌کار برد تا شتاب قرنی ماه را در مدارش حول زمین به دست آورد که مقدار آن برابر 10.3 ثانیه کمان در هر قرن است. کندی خلاصه‌ای از زیج وی را تهیه کرد. این زیج دو بار در قرن ششم هجری به لاتینی و یک بار در قرن هفتم هجری به اسپانیایی ترجمه شد که ترجمه اخیر به امر پادشاه اسپانیان انجام گفت.

از بتّانی آثار مهم و ارزشمندی به‌جا مانده است که برخی از آنها چنین‌اند:

1. مهم‌ترین اثر بنّانی زیج اوست که به «الزیج الصابی» معروف است. زیج از واژه فارسی میانه زیک (فارسی جدید: زیگ) گرفته شده است. زیج در اصل به معنی تار قالی یا نخ‌دوزی بود اما در قرن اول هجری این واژه برای جدول‌های نجومی به‌کار برده شد و پس از مدتی کوتاه در زبان عربی معنای کلی‌تر «رساله نجومی» یافته و برای خود جدول، همین کلمه جدول (به معنی جویبار) رواج یافت. وی در این کتاب از رصدهای خورشیدگرفتگی 9 صفر 289 و ماه‌گرفتگی 4 رمضان همان سال در انطاکیه یاد کرده است.

بتّانی در این کتاب، پاره‌ای از اشتباهات بطلمیوس را تصحیح کرده و خود در مقدمه آن گفته است که غلط‌ها و اختلاف‌های آثار پیشینیان، او را بر آن داشته است که به تألیف این کتاب بپردازد؛ زیرا بطلمیوس خود به نسل‌های آینده توصیه کرده است که بر پایه رصدهای تازه، نظریات و استنباط‌های او را اصلاح و تکمیل کنند، همچنان که خود او با آثار ابرخُس و دیگران همین کار را کرده است. زیج او نتیجه رصدهای بسیارش بر پایه نجوم بطلمیوس است که اندکی هم از نجوم هندی تأثیر گرفته است و علاوه بر تأثیری که در نجوم اسلامی داشت، در تکامل علم نجوم و مثلثات کروی در اروپا پیش و پس از زمان رنسانس، تأثیر بسیاری گذاشت.

بتّانی دو بار این کتاب را نوشت که برخی تحریر دوم را بهتر می‌دانند. نگارش نخست را پیش از سال 288ق تمام کرده بود؛ زیرا ثابت بن قره، ستاره‌شناس مشهور که در همان سال درگذشت، از آن نام برده است.

دِلامیِر و آلفونسو نلینو درباره زیج معروف بتّانی مطالعه کرده‌اند. دلامبر در 1819 تاریخ نجوم در قرون وسطا را منتشر کرد. وی در فصل دوم این کتاب، 53 صفحه را به تجزیه و تحلیل زیج بتّانی اختصاص داد که مطالب آن برای خوانندگان امروزی نیز جالب و مفید است، اما نلینو، خاورشناس ایتالیایی، 80 سال پس از دلامبر، متن کامل زیج بتّانی را چاپ کرد که کاری نمونه در تحقیق و پژوهش است.

دو جلد بعدی را که ترجمه لاتینی و حواشی آن بود، در مدت هشت سال بعد منتشر کرد. ترجمه نلینو درخور تحسین است زیرا گرچه نثر عربی زیج بتّانی در نگاه نخست ساده به نظر می‌آید، در بسیاری موارد، دشوار و حتی مبهم است، ولی نلینو آن را به زبان لاتینی ساده و بسیار روان و شیوا ترجمه کرد. این کتاب از لحاظ فنی نشان‌دهنده آشنایی بسیار او با مسائل ریاضی و نجومی زیج و حوادث تاریخی است که کتاب بر پایه آنها تدوین شده بود. این ترجمه سومین ترجمه از زیج بتّانی است که یکی از شاهکارهای تاریخ علم است.

2. کتاب معرفة مطالع البروج فی ما بین ارباع الفلک، اثر دیگری از بتّانی است که درباره مکان طلوع در نقاطی از دائرة‌البروج است که در لحظه مفروض بر یکی از اوتاد چهارگانه منطبق نیست. ابن ندیم از این کتاب نام برده ولی ممکن است این اثر همان فصل 55 زیج وی باشد که عنوان مشابهی دارد.

3. رسالة فی تحقیق اقدار الاتّصالات، که موضوع آن حل مسئلهت مطارح شعاع‌ها در احکام نجوم به روش مثلثاتی است برای هنگامی که ستاره مورد نظر روی دائرة‌البروج نباشد یعنی دارای عرض باشد. وی این کتاب را برای ابوالحسن بن فرات وزیر نوشت.

4. کتاب اربع مقالات فی احکام علم النجوم، اثر دیگری از بتّانی است که شرحی بر تترابیبلوس (اربع مقالات) بطلمیوس است که بطلمیوس آن را برای شاگردش، سوری، نوشت و بعدها بسیاری آن را شرح و ترجمه و اصلاح کردند.

انتهای پیام/4104/