مقاله، سنجشی بی‌پشتوانه؛
سنجه‌های اشتباه بلای جان دانشگاه‌های کشور
پازل‌های آموزش عالی با نگاه کمّی که نسبت به پژوهش و نگارش مقاله وجود دارد هیچ‌گاه یک تصویر کامل را ایجاد نمی‌کند.
گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، مسعود کیخا، سنجه غلط مختص به دانشگاه و آموزش عالی نیست و در تمام نهادها سنجه‌های غلط دیده می‌شود، آموزش‌وپروش، اقتصاد و حوزه‌های بسیاری در ایران درگیر سنجه‌های غلطی هستند.
تولید علم، سبک آموزشی، کمیت و نتیجه‌گرایی جزء اصلی‌ترین مسائل و چالش‌های فعلی دانشگاه‌هاست و میزان عملکرد آنها در موضوعات مذکور بیش از پیش زیر ذره‌بین قرار گرفته است.
یکی از معضلاتی که مخالفان و منتقدان بسیاری از سوی اساتید، دانشجویان و حتی مسئولان پیدا کرده است نگاه کمّی به مقالات دانشجویان به ویژه در دوره‌های تحصیلات تکمیلی است.
گرچه نگارش مقاله علمی توسط دانشجو به خودی خود به هیچ عنوان بد نیست اما معضل از آنجایی آغاز می‌شود که مقاله معیاری برای گزینش علمی دانشجویان در نظر گرفته شود یا به عبارت دیگر تنها فاکتور سنجش علمی دانشجویان و حتی اساتید قرار گیرند.
مقاله؛ سنجشی بی‌پشتوانه و تک‌محور
گرچه نگارش مقاله علمی توسط دانشجو به خودی خود به هیچ عنوان بد نیست اما معضل از آنجایی آغاز می‌شود که مقاله معیاری برای گزینش علمی دانشجویان در نظر گرفته شود یا به عبارت دیگر تنها فاکتور سنجش علمی دانشجویان و حتی اساتید قرار گیرد. متأسفانه این اتفاق در دانشگاه‌های کشور منجر به یک روند شده است و سابقه تحصیلی دانشجو با تعداد مقالات وی سنجیده می‌شود.
از اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد بود که مسئولان آموزش عالی کشور تصمیم گرفتند سیاست‌های آموزشی را به سمت‌وسوی کمیت در تعداد مقالات سوق دهند اما قرار بود این سیاست مقطعی باشد تا بعد از نهادینه شدن نگارش مقاله و جا افتادن این سبک از پژوهش در دانشگاه، مقالات به سمت کیفی‌سازی سوق داده شود، گامی که هنوز برداشته نشده یا حداقل کج برداشته شده است.
البته لازم به ذکر است که هر مقاله‌ای را که در مجلات علمی به چاپ می‌رسد نمی‌توان بی‌فایده دانست، قطعاً چاپ مقاله به‌ویژه اینکه در مجلات معتبر علمی داخلی و بین‌المللی باشد ارزشمند است اما اینکه اساتید و دانشجویان در سال‌های اخیر سعی کرده‌اند به هر نحوی و در هر مجله‌ای مقاله منتشر کنند، نشان از مقاله‌گرایی صرف بدون توجه به کیفیت یا اثرگذاری محتوای مقاله می‌دهد.
علی نیازی استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی درباره سنجش غلط در دانشگاه‌ها گفت: تمرکز پژوهش دانشگاهی بر روی تولید مقاله به‌عنوان یک آفت در حوزه پژوهش بوده و باید به دقت آسیب‌شناسی شود. هدف و غایت علمی پژوهش نباید صرفاً در مقاله خلاصه شود.
عدم رشد متوازن کمّی و کیفی مقالات
توسعه در ایران متأسفانه به‌درستی انجام نمی‌شود و هرگاه سخن از لزوم توسعه کمیّ به میان آمده است افزایش ارتقای کیفی به فراموشی سپرده شده است. همانطور که در توسعه کمیّ دانشگاه نیز انحرافاتی به وجود آمد و سیاست‌های اشتباه وزارت علوم موجب پدید آمدن دانشگاه‌هایی همچون پیام‌نور و غیرانتفاعی در رقابت با دانشگاه آزاد اسلامی شد که این نگاه کاملاً توسعه کمیّ را زیر سؤال برد.
نگارش مقاله در تمام مراکز علمی جهان مرسوم است و حتی بالاترین رتبه علمی را دارد اما در هیچ مرکز علمی نگاه صرف به مقاله نمی‌شود و به عنوان یکی از روش‌های ارزشمند پژوهش در نظر گرفته می‌شود. هدف از این نگارش نیز کم جلوه دادن اهمیت یا مرتبه علمی مقاله نیست بلکه هدف نقد مقاله‌گرایی و سنجش علمی صرف از طریق مقاله است.
محمود نیلی احمدآبادی در مصاحبه‌ای با انتقاد از نظام ارزشیابی علمی صرفاً بر مبنای تعداد مقالات عنوان کرد: اگر وزن علمی یک فرد با تعداد مقالاتش سنجیده شود، یک اشکال است. به دلیل اینکه کیفیت مقاله خیلی مهم است. اما نمی‌توانیم بگوییم از تعداد مقالاتی که دانشجویان و استادان ایرانی منتشر می‌کنند، درصد زیادی بی‌فایده است. به هیچ وجه این طور نیست و بسیاری از این مقالات، مقالات خوبی است. ولی چنانچه صرفاً به این موضوع بپردازیم و اثربخشی را در نظر نگیریم و تنها تعداد مقالات را مستقل از کیفیت ببینیم، به هیچ عنوان پذیرفتنی نیست.
در هیچ جای دنیا اساس کار بر چاپ مقاله قرار ندارد و پس از انجام هر پژوهش موفق، نتایج آن به‌صورت مقاله چاپ می‌شود، اما متأسفانه در کشور ما پژوهش کنار زده شده و هدف تنها چاپ مقاله است.
عبدالله مهردادشریف عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال در گفتگو با خبرنگار حوزه آموزشی و پژوهشی گروه دانشگاه خبرگزاری آنا درباره مقاله‌گرایی و لزوم بازبینی قوانین بالادستی در حوزه پژوهش گفت: سیاست‌گذاری‌های نادرست حوزه آموزش عالی و پژوهش موجب ایجاد خلل در روند صحیح پژوهشی شده است.
وی ادامه داد: مقاله‌گرایی دانشجویان محصول بی‌تدبیری مدیران و سیاست‌گذاران حوزه پژوهش است. وقتی سیاستگذاری ضعف داشته باشد، دانشجویان نیز همین راه و اسلوب نادرست را طی خواهند کرد و شاهد مقاله‌گرایی خواهیم بود.
مقالات و پژوهش‌های دانشگاهی اغلب منجر به تولید کمّی مقالات در نظام‌های سنجش علمی می‌شود و فقط در رتبه‌بندی‌ها نمود خود را نشان می‌دهد؛ درحالی که اساساً پژوهش‌های دانشگاهی باید چالش‌ها و مشکلات جامعه را حل کند.
مهردادشریف در این خصوص خاطرنشان کرد: این روش پژوهشی و مقاله‌گرایی به جز ترویج کپی‌کاری و تولید برگه‌ها و پایان‌نامه‌های کتابخانه‌ای هیچ اثری در یادگیری و مسئله‌گرایی دانشجویان نخواهد داشت.
علی نیازی معاون پژوهش و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی نیز در گفتگو با خبرنگار آنا با اشاره به سیاست‌های مقطعی نظام آموزش عالی کشور در حوزه تولید مقاله گفت: در یک مقطع، سیاست نظام آموزش عالی کشور بر افزایش تولید مقالات علمی قرار گرفته بود که توفیقات چشم‌گیری نیز در این زمینه به دست آمد و اکنون کشورمان از لحاظ تولید علمی و مقالات در جایگاه بسیار مطلوبی قرار دارد.
پژوهش درحال تبدیل شدن به مقاله‌گرایی
یکی از معضلات دیگری که گریبان پژوهش‌های دانشگاهی را گرفته است تصور غلط «پژوهش به مثابه مقاله» است. متأسفانه این انگاره در دانشگاه‌ها جا افتاده است که پژوهش صرفاً نگارش مقاله است و به دیگر روش‌ها، شاخه‌ها و سبک‌های پژوهشی توجهی نمی‌شود. حال آنکه روش‌های دیگری از پژوهش وجود دارد که کاربردی و در راه رفع نیاز جامعه است.
در پژوهشی که با موضوع «رابطه سبک‌های يادگيری و خودكارآمدی دانشجويان گروه‌های تحصيلی» توسط دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی صورت گرفت و در سال 91 منتشر شده است هدف از پژوهش تعيين رابطه بين سبک‌های يادگيری و خودكارآمدی دانشجويان گروه‌های تحصيلی علوم انسانی، فنی- مهندسی و علوم پايه ذکر شده است.
در قسمت نتیجه‌گیری این پژوهش آمده است که برای ايجاد يا افزايش خودكارآمدی دانشجويان لازم است، آنها از سبک‌های يادگيری هر رشته تحصيلی و مشاغل مرتبط با آن آگاهی يابند تا بتوانند از نظر تحصيلی و شغلی موفق باشند. همچنين بايد تدابيری اتخاذ كرد تا سبک‌ها و روش‌های تدريس استادان در دانشگاه متناسب با سبک يادگيری خاص هر رشته تحصيلی باشد تا آموزش مطلوب تحقق يابد و دانشجويان بتوانند مبانی رشته تخصصی خود را ياد بگيرند و از دانش خود به طور كاربردی استفاده كنند تا خود را افرادی كارآمد بدانند.
یکی از روش‌های پژوهش کاربردی، کارورزی است. کارورزی نوعی پژوهش آزمایشگاهی در زمینه تخصصی است. روشی که در رشته‌های حوزه مهندسی بیشتر به چشم می‌خورد و دانشجویان با کارآموزی در مراکز صنعتی می‌توانند از نزدیک با روند فعالیت‌ها آشنا شده و آنها را با تئوری‌هایی که در دانشگاه فراگرفته تطبیق داده و همچنان به نواقص کار پی ببرند. کما اینکه در برخی از رشته‌های علوم انسانی نیز پژوهش‌های آزمایشگاهی و کارورزی می‌تواند بهتر از نگارش یک مقاله غیرکاربردی باشد.
بابک علی‌نژاد یکی از برگزیدگان هشتمین جشنواره جوان خوارزمی است که در مصاحبه‌ای به انتقاد از مقاله‌گرایی پرداخت. وی در این خصوص روند پيشرفت طرح‌های پژوهشی را مناسب نمی‌داند و عنوان می‌کند: تصور می‌كنم پژوهش مثل مدرک گرفتن به پديده‌ای لوكس تبديل شده است. در واقع گويا قرار است همان بلايی كه بر سر دانشگاه و مدرک آمد، بر سر پژوهش و پژوهشگر هم بياید يكی از عوامل اصلی در اين مسير روند كمی‌كردن فعاليت‌های آموزشی است. وقتی تعداد دانشجو در مقطع كارشناسی ارشد زياد و با تسامح بيشتری به كيفيت دانش‌آموختگان دكتری رسيدگی شود، طبيعی است كه كميت جای كيفيت را خواهد گرفت. باید مراقب باشيم زیرا پژوهش در حال تبديل شدن به مقاله‌گرايی است.
علی نیازی معاون پژوهش و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی نیز تصریح کرد: تمرکز پژوهش دانشگاهی بر روی تولید مقاله به‌عنوان یک آفت در حوزه پژوهش بوده و باید به دقت آسیب‌شناسی شود. هدف و غایت علمی پژوهش نباید صرفاً در مقاله خلاصه شود.
وی درباره تفاوت بین رشته‌های دانشگاهی و نوع ارزشیابی پژوهشی در آنها اظهار کرد: ذات رشته‌های علوم پایه کار آزمایشگاهی و تولید رهیافت‌های علمی و مقالات است ولی به‌عنوان مثال رشته‌های مهندسی باید در کنار تولید مقاله به حوزه‌های تولید فناوری‌های جدید نیز ورود پیدا کنند؛ همچنین نمی‌توان از دانش‌آموختگان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی هنر انتظار چاپ مقالات علمی داشت و این انگاره ثابت تولید علم و مقاله برای همه رشته‌ها یک آسیب جدی است.
به هرحال آنچه که باید مورد توجه قرار گیرد سبک‌های نوین پژوهی به جای مقاله‌محوری صرف است.
تولید مقاله برای حل چالش‌های جامعه
حل مسئله به معنای رفع چالش‌ها و نیازهای جامعه یکی از کارویژه‌های اصلی دانشگاه است که در بستر پژوهش اتفاق می‌افتد. اصطلاح پژوهش کاربردی که سال‌های اخیر بین دانشگاهیان و صاحب‌نظران رواج بسیاری یافته است باید در مقالات و طرح‌های پژوهشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اساتید متجلی شود که متأسفانه این اتفاق با توجه به روند غلط تاریخی رویکرد مقالات امکان‌پذیر نیست.
برعکس کمی‌سازی، کیفی‌سازی امری نیست که با بخشنامه و دستوری اتفاق بیفتد و باید با سیاست‌گذاری‌های کارشناسانه به این سمت پیش برود.
مهدی گلشنی عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و استاد سابق دانشگاه شریف نیز در گفتگوی تفضیلی با خبرگزاری آنا درباره مقاله‌محوری در دانشگاه‌ها و بی‌‌ارزش بودن مقالات دانشگاهیان توضیح داد: مسئولان به دلیل اینکه به اسم مقاله و تعداد آن قانع هستند دائماً می‌گویند تعداد مقالات ما فلان مقدار است و ما از نظر تعداد مقاله رتبه چندم هستیم، اما مقاله‌ای به درد کشور می‌خورد که نیازهای کشور را رفع کند یا نوآوری در علم داشته باشد که وجود ندارد. اکثریت مقالات داخلی هیچ‌کدام این خاصیت‌ها را ندارند، البته این موضوع مستند است.
وی ادامه داد: مقالات ایران، نه خاصیت نوآوری دارد که گفته شود یک قضیه را ایرانی‌ها کشف کردند و نه رفع نیازهای ملی می‌کند. به همین دلیل روزبه‌روز واردات ما بیشتر شده است.
این استاد بازنشسته دانشگاه صنعتی شریف تصریح کرد: مگر با این حجم از مقاله‌های منتشر شده در ISI و ...، واردات ما نسبت به قبل کم شده است! اینکه می‌گویند تعداد مقالات ما زیاد شده است، اگر راست می‌گویید پاسخ دهید که چرا واردات ما بیشتر شده است؟
وی با بیان اینکه این موضوع را در شورای عالی انقلاب فرهنگی مطرح کردم، گفت: از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۲ مقالات ما پنج برابر شده، سؤالم این بود که آیا واردات ما یک‌‌پنجم کم شده ست؟ آیا صادرات ما یک‌‌پنجم زیاد شده است؟ واقعاً چنین نشده است. این بی‌مصرف بودن مقالات را می‌رساند.
البته دانشگاه آزاد اسلامی به داد پژوهش‌های بی‌سرانجام رسیده است و سال گذشته طرح پژوهش اثرگذار یکپارچه شبکه‌ای (پایش) را رونمایی کرد.
طرح پایش به‌منظور حل مسائل راهبردی، پیچیده و بین‌رشته‌ای کشور، مدیریت و راهبری اثربخش تحقیقات و پایان‌نامه‌ها و مدیریت یکپارچه پژوهش‌های تحصیلات تکمیلی در دانشگاه آزاد اسلامی اجرا می‌شود.
پایش در گام نخست فعالیت خود را با ۹ برنامه علمی در ۹ واحد دانشگاهی شروع کرده است و در نظر دارد در گام‌های بعدی برنامه‌های علمی را به ۴۰ برنامه افزایش داده و واحدهای دانشگاهی تأثیرگذار با این طرح در ذیل واحدهای استانی مشارکت کنند.
این طرح با هدف ایجاد انسجام در تحقیقات، ایجاد محوریت موضوعی در واحدهای دانشگاهی، استفاده حداکثری از پتانسیل‌های واحدهای دانشگاهی و با تأکید بر مسئله‌محوری دانشگاه در زیست‌بوم شهری با مشارکت صنایع، نهادهای اجتماعی و خانواده بزرگ دانشگاه آزاد اسلامی شروع به احصای نظام موضوعات علمی کرده است.
مهم‌ترین ویژگی پایش، حرکت دانشگاه به‌سمت مسئله‌گرایی و رفع نیازهای جامعه و صنعت به وسیله پژوهش‌های اثرگذار است.
این موضوع می‌تواند الگوی دانشگاه‌های دولتی باشد و آنها را نیز در جهت سوق دادن به مقاله‌های کاربردی کمک کند.
تعبیر غلط تولید مقالات به رشد علمی
تولید مقاله موجب تولید علم نمی‌شود. همانطور که در آمارها آمده است ایران از نظر تولید مقاله رتبه خوبی در دنیا دارد و همچنین از نظر نرخ رشد تولید مقاله نیز از جایگاه مناسبی برخوردار است نکته‌ای که بسیاری از مسئولان آموزش عالی کشور به آن استناد می‌کنند اما متأسفانه برخی نیز این تولید مقاله را به مثابه تولید علم در نظر می‌گیرند.
سرعت رشد تولید مقالات علمی در ایران شاید بیانگر افزایش مطالعه و پژوهش‌های کمّی در دانشگاه‌ها باشد، اما رشد کمّی مقالات صرفاً بخشی از میزان تولید علم در یک کشور را نشان می‌دهد.
رضا داوری اردکانی استاد دانشگاه، سال 95 در نشست «فلسفه و آموزش عالی» عنوان کرد: نوشتن مقاله خوب است و خیلی هم فضیلت دارد، ولی وقتی به دانشجو می‌گویید ۱۰۰ مقاله بنویس، در واقع راه را برای مقاله دزدی باز کرده‌ایم. به همین دلیل ما نباید فکر کنیم که دانشگاه جایی است که باید در آن فقط مقاله نوشت و چاپ کرد.
دام توسعه کمّی برای اساتید
ارتقای اساتید و اعضای هیئت علمی نیز متأثر از تصمیمات کمّی‌نگر نسبت به مقالات و تولیدات علمی شده است و در آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت علمی که مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی نمره قابل توجهی به تعداد مقالات و تألیف کتب توسط اساتید اختصاص داده شده است.
همین مسئله باعث می‌شود که اساتید نیز از ارائه مقاله‌های با کیفیت که بعضاً زمان‌بر هستند دور شده و صرفاً به‌دنبال افزایش تعداد مقالات باشند که همین مسئله البته مخالفت‌ها و انتقادهای بسیاری را در بر داشته است.
عبدالحمید پاپ زن عضو هیئت علمی دانشگاه رازی کرمانشاه در گفتگو با یکی از خبرگزاری‌های رسمی کشور در خصوص مقاله‌گرایی و مشکلات آن در آیین‌نامه ارتقای اساتید عنوان کرده است: متأسفانه چنانچه استادی تمام شرایط ارتقا را داشته باشد، اما چاپ مقاله در کارنامه او وجود نداشته باشد سایر شرایط کنار گذاشته شده و با ارتقای او موافقت نمی‌شود.
وی این مسئله را موجب به انحراف کشیدن نظام آموزش عالی کشور دانست و خاطرنشان کرد: تأکید بر لزوم وجود مقاله موجب شده تا برخی اساتید به روش‌های غیرعلمی و روش‌هایی که با اخلاق سازگار نیست اقدام به چاپ مقالات کنند، به نحوی‌که برخی از روی مقالات دیگران کپی و تنها نام خود را پایین آن ثبت می‌کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه رازی کرمانشاه تصریح کرد: با وجود این همه مقاله و رتبه بالای ایران در تولید علم، هنوز در سطح جامعه کوچکترین مشکلات به قوت خود باقی مانده است.
پازل‌های آموزش عالی با نگاه کمّی که نسبت به پژوهش و نگارش مقاله وجود دارد هیچ‌گاه یک تصویر کامل را ایجاد نمی‌کند. نقص‌های سیاستگذاری در آموزش عالی چهره‌ای کریه از دانشگاه به رخ کشیده و تصویرگران هنرمند برای ترسیم چهره زیبا نیاز است.
انتهای پیام/4107/4007/پ
انتهای پیام/
