وضعیت متفاوت زنان خبرنگار در افغانستان

خلوتگر افزود: تعداد بانوان شاغل در رسانه‌ها در سال ۱۳۹۴، به هزارو ۸۶۰ نفر و در سال گذشته به دو هزارو ۳۶۶ نفر رسیده است. رئیس اجرائی نی افزود که به دلیل افزایش ظرفیت کاری زنان، روزبه‌روز تعداد آنان در رسانه‌ها افزایش می‌یابد و به همین دلیل، از جامعه خبرنگاری خواست سال ۱۳۹۶ را سال حمایت از بانوان خبرنگار نام‌گذاری کنند.
مجیب خلوتگر درعین‌حال، از میزان بالای خشونت علیه خبرنگاران ابراز نگرانی کرد و گفت که در سال ٩٥، حدود ۳۹۵ مورد خشونت، ۵۴ مورد کتک‌کاری، هشت قتل، هشت جراحت و سه مورد بازداشت موقت ثبت شده است که تعداد جان‌باختگان در مقایسه با سال ٩٤ که ۱۲ نفر بود، کاهش یافته است. با گذشت سه ماه از سال جاری، گزارش‌هایی از خشونت علیه خبرنگاران وجود دارد، درهمین‌حال خبرنگاران زن در حال تغییر وضعیت موجود خود در فضای رسانه‌ای و در مرحله بعدی در جامعه افغانستان هستند.
زنان خبرنگار در افغانستان، از جامعه‌ای سر درآورده‌اند که در همین ١٦ سال گذشته هیچ‌گونه حقی در اجتماع نداشتند، حتی درحال‌حاضر هم به‌جز مناطق شهری، زنان در مناطق روستایی و به‌خصوص در قلمرو طالبان حرفی برای گفتن ندارند، چه برسد به آنکه روی صفحه تلویزیون ظاهر شوند و «مایه ننگ» خانواده. با وجود پیشرفت‌های محسوس و کمک‌های ‌میلیارددلاری جامعه جهانی به افغانستان، تابه‌حال زنان خبرنگار از سوی جامعه پذیرفته نشده‌اند.
شبکه‌ای خاص زنان
در این اواخر تعداد خبرهایی که درباره تأسیس رسانه‌ها از سوی زنان و برای زنان منتشر می‌شود، افزایش پیدا کرده است؛ ایجاد یک تلویزیون مخصوص زنان در کابل، تأسیس یک رادیو در استان شمالی بدخشان و سایت و خبرگزاری‌هایی که به دست زنان اداره می‌شوند.
شبکه تلویزیونی «زن» ماه گذشته در حالی کار خود را آغاز کرد که همه کارکنان و خبرنگاران آن زن هستند. خاطره احمدی، یکی از کارکنان این شبکه، به خبرگزاری رویترز گفته بود که هدف از تأسیس آن آگاه‌کردن زنانی است که از حق خود اطلاعی ندارند: «ما از طریق این رسانه می‌خواهیم صدای زنان را بلند کنیم تا بتوانند از حق خود دفاع کنند».
تقویت دموکراسی
بصیراحمد دانشیار، استاد دانشگاه هرات، می‌گوید حضور فعلی زنان در رسانه‌ها بسیار کم است، ولی همین تعداد کم هم می‌تواند تأثیر بزرگی بر تقویت فرهنگ و دموکراسی در افغانستان داشته باشد: «من فکر می‌کنم حضور زنان در رسانه‌ها و به‌خصوص در رأس یک رسانه می‌تواند نقش اثربخشی بر بهبود وضعیت دموکراسی در یک جامعه داشته باشد». این استاد روزنامه‌نگاری در ادامه با توجه به عدم توجه به حضور زنان در رسانه‌ها گفت: «ولی در افغانستان می‌بینیم که این مبحث کم‌رنگ است و به آن توجه چندانی نمی‌شود و در بیشتر موارد حضور زنان در رسانه‌ها نمادین است، در برخی موارد هم متأسفانه دیده شده که از حضور زنان در رسانه‌ها استفاده ابزاری صورت گرفته و فقط برای افزایش درآمد از آنها استفاده می‌شود».
وی در ادامه گفت هرگز روی وضعیت و جایگاهی که زنان باید در رسانه‌ها داشته باشند، تمرکز صورت نگرفته، فقط خواسته‌اند تا توجه حامیان مالی را جلب کنند.
بصیر احمد دانشیار با اشاره به تأثیری که زنان می‌توانند داشته باشند، افزود: «من باورمند هستم در هر جامعه‌ای که زنان در رأس هرم تصمیم‌گیری بودند، به‌خصوص در امر رسانه؛ توانسته‌اند نقش بیشتری روی پویایی و اثربخش‌کردن هرچه‌بیشتر زنان داشته باشند، اما در افغانستان این موضوع به شکل عقب‌گرا مطرح شده است؛ یعنی وقتی زنی در رأس هرم تصمیم‌گیری رسانه بوده نقش زنان دیگر در آن رسانه کم‌رنگ بوده است. به‌نوعی چشم‌وهم‌چشمی‌هایی بینشان به وجود آمده که مانع رشدشان در حوزه رسانه‌ای شده».
این استاد دانشگاه ادامه داد: «به باور من باید ارزیابی و تحقیق صورت گیرد که چرا زنان آن بازدهی و تأثیری را که باید در رسانه‌ها می‌گذاشتند، ندارند. تعداد زنانی که در رأس هرم تصمیم‌گیری در رسانه‌ها هستند انگشت‌شمار است و این عده باید افزایش پیدا کند و از طرف دیگر باید به کیفیت کارشان هم توجه جدی شود».
بصیر احمد دانشیار معتقد است که در بسیاری از موارد خشونت علیه زنان، به مردان آگاهی‌دهی نشده است که نباید این کار را انجام دهند، اما اگر یک زن مدیر رسانه باشد، می‌داند که درد همنوع‌هایش چیست و خیلی راحت می‌تواند به مخاطب مرد خود چگونگی رفتار با زن را یاد دهد.
او در پایان گفت: «حضور زنان در رسانه‌ها و در رأس آن می‌تواند روی نقش زنان در جامعه تأثیرگذار باشد. اگر به این موضوع توجه اساسی صورت گیرد، شاهد تغییر مثبت، هم در فرهنگ جامعه و هم در دموکراسی خواهیم بود».
تلنگری برای تغییر
«خبرگزاری بانوان افغانستان»، اولین خبرگزاری در افغانستان است که از سوی زنان اداره می‌شود و فقط هم موضوعات مربوط به زنان را پوشش می‌دهد. دفتر این خبرگزاری در منطقه «قول‌اردو» شهر هرات در زیرزمین یک ساختمان سه‌طبقه موقعیت دارد. مانند هر خانه عادی دیگر است، اما وسط حال آن یک میز بزرگ قرمزرنگ گذاشته‌اند با حدود هفت لپ‌تاپ. در اطرف میز چند دختر در حال نوشتن اخبار هستند و در رأس آن نسیمه همدرد نشسته است. وی که ٢٨ساله است درباره هدف ایجاد این خبرگزاری به «شرق» می‌گوید: «هدف از ایجاد خبرگزاری این بوده که ما خواستیم آن چیزهایی را که در رسانه‌های دیگر کمتر به آن پرداخته می‌شود پوشش دهیم. ما خواستیم دریچه‌ای درست کنیم تا از طریق آن موضوعات مربوط به زنان پخش شود، تا جامعه بفهمد که مشکلات زنان دقیقا چیست و چطور باید آنها را حل کرد».
وی درباره اینکه چه موضوعی باعث ایجاد این خبرگزاری شد، گفت در حقیقت زمانی که از دانشگاه فارغ‌التحصیل شد، در رسانه‌های دیگر هم که کار می‌کرده، بیشتر موضوعات زنان را پوشش می‌داده است: «چون علاقه‌مندی زیادی به این بخش داشتم. طوری که شما در جریان هستید، آسیب‌پذیرترین قشر جامعه زنان هستند؛ جامعه افغانستان جهنمی است برای زنان به‌همین‌دلیل خواستیم یک سایت و رسانه جداگانه‌ ایجاد کنیم که موضوعات زنان را بیشتر منتشر کند تا اگر در داخل کسی متوجه این قضیه نیست، دوستان بین‌المللی و نهادهایی که کمک می‌کنند، بفهمند که در جامعه افغانستان این مشکلات و خوبی‌ها وجود دارد».
نسیمه همدرد درباره سوژه‌هایی که کار می‌کنند و مشکلات هم می‌گوید: «جامعه روی خوشی به خبرنگاران زن ندارد و زمانی که یکی از گزارشگرانش به صحنه می‌رود، افراد به سختی حاضر می‌شوند با او مصاحبه کنند و حتی در ادارات دولتی هم به دلیل تبعیض جنسیتی، خیلی کم حاضر به پاسخ‌گویی می‌شوند». اما درباره بازتاب خبرگزاری خشنود است: «ما اصلا انتظار نداشتیم که در چند ماه اول به این میزان زیاد بازدیدکننده داشته باشیم، نه اینکه کار ما ضعیف باشد، چون ما می‌گفتیم که یک رسانه نوپاست و طول می‌کشد تا جای خود را پیدا کند. درحال‌حاضر تعداد زیادی هستند که ما را می‌خوانند و عده‌ زیادی هم هستند که برای ما یادداشت می‌نویسند تا منتشر کنیم. حتی مورد داشتیم که از سوژه‌هایی که ما کار کردیم، تلویزیون‌ها برنامه ساخته‌اند». وی درباره اینکه خانواده چگونه با این کارشان کنار آمده‌اند، گفت آنها مبارزه را ابتدا در خانه خود با انتخاب رشته خبرنگاری آغاز کرده‌اند.
مدیر خبرگزاری بانوان افغانستان در پایان گفت: «در خبرگزاری، ما تلنگری ایجاد می‌کنیم که این تلنگر باعث ایجاد یک تفکر شود و این تفکر یک تغییر را به وجود آورد. به‌گونه‌ای که سایت ما تلنگری باشد تا بقیه هم فکر کنند و بنویسند».
برای آینده قربانی می‌دهیم
نقیبه بارکزی، ٢٦ساله، مسئول نهاد زنان خبرنگار، مدیر ارزیابی تلویزیون «ملی» افغانستان و خبرنگار این شبکه، در گفت‌وگو با «شرق»، مشکلات زنان خبرنگار را به سه بخش تقسیم می‌کند: «مشکلات زنان خبرنگار در افغانستان و به‌خصوص شهر هرات را که جو سنتی‌ای دارد، می‌توان به سه دسته تقسیم کرد؛ اولین مشکل بحث نپذیرفته‌شدنشان از سوی جامعه است، یعنی اگر خانمی بخواهد در رسانه کار کند ابتدا به وی به چشم بد نگاه می‌شود و فکر می‌کنند خبرنگاری یک شغل مردانه است و زنان نباید در آن سهمی داشته باشند. تنها شغلی که جامعه برای زنان پذیرفته است، شغل معلمی است و اگر خیلی بخواهیم پیش برویم، پزشکی که زنان را معالجه می‌کند». وی ادامه داد: «دلیل این موضوع شاید به دوره سکوتی برگردد که در دوران طالبان بر جامعه حاکم بود».
این خبرنگار تلویزیون ملی افغانستان که در دفتر کار خود، ساختمان این شبکه و در کنار استانداری هرات نشسته است، مشکل دوم زنان خبرنگار را اقتصاد می‌داند: «مشکل بعدی بعد اقتصادی مسئله است. رسانه‌هایی که از زنان کار می‌گیرند، یا پولی به آنها پرداخت نمی‌کنند یا مبلغ بسیار کمی را پرداخت می‌کنند. به بهانه‌هایی مثل افتخاری و کارآموزی تا یک سال هم به صورت رایگان از زنان کار می‌کشند، بعد از این یک سال هم اصلا تضمین شغلی وجود ندارد و بیشترشان این کار را ترک می‌کنند».
وی مشکل سومی را که گریبانگیر همه اعضای جامعه است، امنیت می‌داند: «چالش سوم، مشکل امنیتی است، چون در افغانستان تنها جو سنتی موجود نیست که مانع کار زنان می‌شود، در کنار این، افراد و گروه‌های زیادی هستند که با حضور زنان در جامعه مشکل دارند که از آنها به‌عنوان مخالفان مسلح دولت یاد می‌شود».
وی با تأکید بر اینکه برای رسیدن به جامعه‌ای که در آن زنان وضعیت خوبی داشته باشند، افزود: «ما در مرحله‌ای قرار داریم که در قسمت زنان خبرنگار، در حال قربانی‌دادن هستیم و همچنین در بخش‌های دیگر جامعه. جامعه این امر را زیاد نپذیرفته ولی باید کار و مبارزه کرد تا آنها که در آینده این رشته را انتخاب می‌کنند، فضای خوب و امنی داشته باشند. هنوز مانده تا جامعه به این موضوع اعتماد کند که یک زن هم می‌تواند خبرنگار باشد».
نقیبه بارکزی در پاسخ به این سؤال که زنان خبرنگار در افغانستان برای چه چیزی مبارزه می‌کنند، گفت: «برای اینکه زنان نیمی از جامعه را تشکیل می‌دهند و چه بخواهیم و چه نخواهیم، مخاطب رسانه‌ها هم مرد است و هم زن؛ اگر تنها مردان در یک رسانه کار کنند به این معنی است که تنها برای یک بعد جامعه کار شده است؛ نیاز است که مخاطب زن را جذب کنیم. درحال‌حاضر وضعیت به گونه‌ای است که وقتی یک زن را دوربین‌به‌دست در جامعه می‌بینند، برای همه یک چیز غیرعادی است، ما قربانی می‌دهیم تا این وضعیت را از بین ببریم». وی افزود: «هر جایی که امکانش باشد، دولت روی وضعیت خوب رسانه‌های افغانستان نام می‌برد، ولی در عمل ما بیمه نداریم، امنیت شغلی نداریم و حتی در بیشتر موارد خود مقامات دولتی باعث ایجاد خشونت علیه خبرنگاران شده‌اند».
فضا مردانه است
معصومه حیدری، ٣٢ ساله، مدیرمسئول رادیو «سحر»، تنها رادیوی مخصوص زنان در هرات، درباره حضور زنان در رسانه به «شرق» می‌گوید: «بیشتر رسانه‌ها در افغانستان از سوی مردان اداره می‌شود؛ این رادیو هم زنانه است که از سوی یک زن اداره می‌شود. مسلما اگر امکان این باشد، مدیریت رادیوی ما را هم یک مرد برعهده خواهد گرفت.
وی نیز مانند دیگر کارشناسان و خبرنگاران زن افغان بزرگ‌ترین مشکل را آماده‌نبودن جامعه افغانستان برای حضور و کار زنان در رسانه می‌داند: «در جامعه‌ای که ما زندگی می‌کنیم نسبت به کار زنان در رسانه‌ها دید منفی وجود دارد، وقتی که یک دختر به‌عنوان خبرنگار کار می‌کند‌، هزار انگ به او می‌زنند که همین موضوع بیشتر باعث دلسردی و ترک این حرفه می‌شود». وی ادامه داد: «این مشکلات هم از خانواده‌ها شروع می‌شود، بیشتر خبرنگاران زنی که تصمیم به کار در رسانه می‌گیرند، ابتدا در خانواده خود جنجال می‌کنند و بیشتر هم موفق به انجام‌دادن این کار نمی‌شوند».
وی درباره برنامه‌های رادیو «سحر» هم می‌گوید: «ما در برنامه‌های خود سعی داریم تا دید جامعه را نسبت به زنان تغییر دهیم».
وی در پایان با قابل‌قبول‌خواندن وضعیت فعلی گفت: «شکر خدا فعلا وضعیت کمی بهتر شده است. زمانی که من از پوهنتون (دانشگاه) فارغ‌التحصیل شدم، در کلاس ما ١٤ نفر دختر بودند که در بین آنها فقط من این کار را شروع کردم. بقیه یا خانه‌نشین شدند یا کار دیگری انجام دادند».
به‌هرصورت به نظر می‌رسد که زنان افغان عزم خود را برای تغییر فضای موجود، جزم کرده‌اند؛ در شرایطی که تمام گروه‌های فعال در افغانستان می‌خواهند حق خود را از طریق گلوله و جنگ از طرف مقابل بگیرند، زنان تصمیم گرفته‌اند این کار را با رسانه انجام دهند.