«میدان مشق» دوباره در کتابخانه و موزه ملی ملک به نمایش درمی‌آید

به گزارش گروه فرهنگی آنا از روابط عمومی کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی، تابلوی میدان مشق، صحنه بازدید ناصرالدین شاه قاجار را به همراه ولی‌عهد و میرزا حسین خان سپه‌سالار به نمایش می‌گذارد. تصویر این سه شخصیت، بسیار بزرگ و در برابر آن‌ها سپاهیان و دیگر اجزای قشون به تناسب کوچک‌تر ترسیم شده‌اند. گروه‌های پیاده‌نظام، توپچی‌ها و دسته‌های مارش در بخش‌های گوناگون به چشم می‌آیند. هر سه شخصیت اثر، لباس‌های نظامی و شمشیرهای مرصع‌نشان با مدال‌های نظامی دربردارند. شاه قاجار کلاه شاهی بر سر دارد و کمربند و شمشیر مرصع بسته است . لباس ولی‌عهد اما کاملا به لباس سپه‌سالار شباهت دارد. نقاشی میدان مشق، به محمدحسن افشار ملقب به نقاش‌باشی و لال‌باشی منسوب است. این تابلوی منحصربه‌فرد را در اندازه‌ای بسیار بزرگ به درازای 4 متر و 50 و پهنای 2 متر و 20 سانتی‌متر نقاشی شده است. عملیات حفاظتی و مرمتی این اثر شگفت‌انگیز که از سه هفته پیش پیش آغاز شده است، به زودی پایان می‌پذیرد. در این مدت یک ماهه اجرای عملیات حفاظت و مرمت، بر اساس الگوهای روزآمد جهانی در اداره موزه‌ها، عکسی به اندازه اصلی اثر، بر جای آن گذاشته شده بود تا بازدیدکنندگان از انجام کارهای حفاظتی و مرمتی آن آگاهی یابند.

سمانه‌سادات حسینیان، مسوول کارگاه مرمت کتابخانه و موزه ملی ملک و مرمت‌گر تابلوی میدان مشق درباره فرآیند حفاظتی و مرمتی این نقاشی برجسته دوران قاجار می‌گوید: ورنی نقاشی‌های تاریخی- موزه‌ای بر اساس استانداردهای جهانی، در شرایط معمول تجدید می‌شود که گونه‌ای کار حفاظتی به شمار می‌آید. اما در شرایط غیر معمول به عنوان نمونه هنگامی که آلودگی‌های محیطی بر اینگونه اشیای موزه‌ای اثر گذاشته باشند یا با گذر زمان بخش‌هایی از یک تابلوی نقاشی خشک شده یا ترَک خورده باشد، پروژه مرمتی برای آن تعریف و اجرا می‌شود. آلودگی‌ها یا آسیب‌های یادشده می‌توانند از بهتر دیده‌شده آثار نقاشی جلوگیری کنند.

وی می‌افزاید: تابلوی میدان مشق، از جمله آثار منحصربه‌فرد نقاشی در این گنجینه به شمار می‌آید که انجام پاره‌ای کارهای سریع حفاظتی و مرمتی بر آن ضرورت داشت، از این‌رو برنامه‌ای کارشناسی در این زمینه تعریف شد.

حسین شاه‌طاهری، مسوول آتلیه عکاسی صنعتی و کارشناس نقاشی در کتابخانه و موزه ملی ملک نیز در بازسازی و موزون‌سازی رنگی پرتره‌های تابلوی میدان مشق همکاری داشته است.

تابلوی میدان مشق، در اندازه بسیار بزرگ نقاشی شده است، از این‌رو جابه‌جایی آن به کارگاه مرمت کتابخانه و موزه ملی ملک ممکن نبود، به همین دلیل در نزدیک‌ترین جا به مکان استقرار و نمایش تابلو در تالار آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک، یک کارگاه موقت برپا شد. حسینیان در این‌باره می‌گوید: پاک‌سازی سطحی تابلو نشان داد این اثر پیش‌تر مرمت شده است. اکنون فرآیند بازسازی و موزون‌سازی روی آن انجام شده، با استحکام‌بخشی لبه‌های اثر، ترک‌های پدیدآمده بر اثر گذر زمان، برطرف شد. همچنین پس از مرمت نهایی، ورنی تابلو نیز تجدید خواهد شد، بدین‌ترتیب تابلوی میدان مشق، جلا و درخشش خود را بازیافته و سرانجام در مکان اصلی نمایش جای می‌گیرد. بازدیدکنندگان سپس می‌توانند به تماشای آن بنشینند.

محمدحسن خان افشار، نقاش، مُذهب و قلمدان‌نگار ایرانی، آنگونه که در کتاب «تقویم تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» آمده است، در سده سیزدهم هجری، هم‌زمان با دوران حکم‌رانی سه پادشاه قاجار، فتحعلی شاه و محمد شاه و ناصرالدین شاه می‌زیست و از دربار قاجار لقب «نقاش‌باشی» گرفته بود. ریشه خانوادگی وی به طایفه پرآوازه افشار در ارومیه بازمی‌گشت. محمدحسن خان، لال بود اما در آثار خود هیچگاه به این کاستی جسمی اشاره نکرده، آفریده‌های هنری‌اش را با نام نقاش‌باشی افشار امضا کرده است. آقا بیگلر، فرزند وی در یکی از نوشته‌های خود به آن کاستی فیزیکی اشاره کرده و چنین رقم زده است «رقم کمترین آقا بگلر ولد عالیجاه محمدحسن آقای نقاش‌باشی لال افشار فی شهر شوال 1263». فرستادگان فرانسوی در اوایل دوران قاجار نیز در زمان حضور چندروزه در تبریز در یادداشت‌هایشان از نقاشی کر و لال یاد کرده‌اند که مردی 40 ساله بوده و در نقش‌بندی تصویرها چیره‌دستی فراوان داشته است. قدیم‌ترین اثر وی که رقم نقاش‌باشی دارد به سال 1234 قمری در دوره سلطنت محمد شاه قاجار ترسیم شده است که نشان می‌دهد لقب نقاش‌باشی را در میان‌سالی از این پادشاه گرفته است.

تابلوی میدان مشق، نمایی از بیرون دروازه‌های تهران را در روزگار آغازین حکومت ناصرالدین شاه قاجار را به نمایش می‌گذارد. بانو عزت‌ملک ملک، دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک واقف و بنیان‌گذار کتابخانه و موزه ملی ملک، این تابلوی زیبا و منحصربه‌فرد را در شهریور 1380 خورشیدی به گنجینه برجای‌مانده از نیک‌اندیشی پدر که بر آستان قدس رضوی تقدیم شده، اهدا کرده است.