غلبه «تومان» عرفی بر «ریال» بانکی

حوری قاسمی،‌ گروه اقتصادی- ایران را می‌توان تنها کشوری دانست که در آن دو واحد پولی به صورت همزمان وجود دارد. یک واحد رسمی که در سیستم‌های بانکی به کار می‌رود و دیگری عرف جامعه که از واحد قراردادی خودش در مبادلات مالی استفاده می‌کند.

ایرانیان از سال 1308 که ریال به عنوان واحد رسمی پول کشور معرفی شد آن را به رسمیت نشناختند. واحد رسمی پول کشور ازسوی مردم قبول نشد و در تعریفی عرفی،‌ یک تومان معادل 10 ریال تعریف شد و جا افتاد که این امر تا امروز نیز ادامه دارد.

با این وجود در سیستم بانکی و مبادلات دولتی‌،‌ واحد ریال قدرت‌نمایی می‌کند. مردم نیز به دلیل لزوم پیروی از قوانین پولی کشور در محاسبات بانکی از آن بهره می‌برند اما این امر سبب سردرگمی و گاها اشتباهاتی در محاسبات می‌شود.

از همین رو بانک مرکزی لایحه ای را تدوین کرد و به هیات وزیران برد که به موجب آن ریال از معاملات پولی ایران حذف و تومان تنها واحد پولی کشور باقی بماند. بر همین اساس هیات دولت در جلسه چهارشنبه خود به این لایحه رای مثبت داد تا با ارسال آن به مجلس و تصویب نهایی در کشور اجرایی شود.

البته در همین چند روز برخی از افراد این اقدام دولت را آغاز حذف صفر از پول ملی عنوان می‌کنند اما به گفته مسئولین این کار حذف صفر از پول ملی نیست.

در همین مورد رئیس کل بانک مرکزی خاطرنشان کرده که رفرم یا اصلاح پولی به معنای حذف چند صفر و تغییر واحد پول ، فرآیندی است که در اولویت‌های بانک مرکزی قرار دارد. در این زمینه مطالعات جامعی در بانک مرکزی و پژوهشکده پولی و بانکی انجام و پیش نیازهای آن به طور کامل شناسایی شده است؛ بنابراین مطالعات، اجرایی ساختن آن مستلزم دستیابی به شرایط مناسب اقتصادی از جمله تورم تک رقمی پایدار و ثبات اقتصادی است. ازاین رو مصوبه اخیر با موضوع فوق متمایز بوده و نباید با آن خلط شود.

سیف یادآورشده، از زمان معرفی ریال در قانون پولی و بانکی کشور به ویژه در طول چند دهه گذشته به دلیل تورم انباشته، ریال در عمل از مبادلات اقتصادی روزمره حذف و تومان جایگزین آن شده است. بنابراین مصوبه دولت در زمینه تغییر رسمی واحد پول ملی از ریال به تومان اقدامی برای تسهیل نسبی مبادلات اقتصادی آحاد جامعه، رسمیت بخشیدن به عرف مورد قبول مردم کشور و در انطباق با واقعیت‌های موجود کشور قابل تفسیر است.

همچنین به گفته سیف، مصوبه اخیر دولت به عنوان بخشی از لایحه قانون بانک مرکزی، با هدف رسمیت بخشیدن به عرف متداول و مرسوم در جامعه، تسهیل مبادلات و منطبق با واقعیات اقتصادی کشور و همخوانی با فرهنگ عمومی مردم تنظیم شده و فاقد آثار روانی و تورمی است که با توجه به وجود بستر فناوری اطلاعاتی مناسب و گسترش و نفوذ مناسب بانکداری الکترونیکی در کشور، مصوبه دولت با کمترین هزینه و زمان، قابلیت اجرا دارد.

با توجه به این عوامل،‌ یکی از موضوعاتی که منتقدان حذف ریال مطرح می کنند،‌ هزینه تبدیل اسکناس برپایه ریال به اسکناس‌ها بر اساس واحد پولی تومان است. به عقیده آنها این جایگزینی هزینه زیادی را به دنبال دارد.

نکته مهم در این باره این است که اسکناس‌ها در ایران هر 5 سال یکبار از چرخه خارج می‌شوند بنابراین با درنظر گرفتن زمانی 5 ساله می‌توان تمامی اسکناس ها را بدون صرف هزینه سربار،‌ تعویض کرد.

در این شرایط حدود پنج سالی که برای چرخش اسکناس‌ها وقت لازم است به تدریج سالانه اسکناس‌های قبلی خارج و امحاء شده و اسکناس‌های جدید که با حذف یک صفر چاپ می‌شوند به چرخه پولی وارد خواهد شد. در نتیجه هزینه جدیدی برای چاپ اسکناس به دولت تحمیل نمی‌شود.

این در حالی است که به طور همزمان می‌تواند هر دو اسکناس یعنی آن‌هایی که اکنون در چرخه وجود دارند و اسکناس‌هایی که با حذف یک صفر چاپ می‌شوند در گردش بوده و مشکلی برای مردم ایجاد نمی‌کند و نیازی نیست که بانک مرکزی به یک باره تمام اسکناس‌های قبلی را جمع‌آوری کند.

مسئله دیگری که منتقدان به آن اعتقاد دارند این است که دولت به جای کاهش یک صفر از پول ملی،‌ چند صفر را حذف می کرد.

در این مورد باید گفت،‌ مسئولان بانک مرکزی با وجود تاکید فراوان بر حذف سه یا چهار صفر از پول ملی اما همواره تاکید کرده اند که برای به حداقل رساندن تاثیرات تورمی، ‌این کار باید در شرایط ثبات اقتصادی و تورم مستمر تک رقمی انجام شود که اقتصاد ایران در حال حاضر این شرایط را ندارد.

طیب‌نیا وزیر اقتصاد نیز با تاکید بر این نکته که حذف سه صفر از پول کشور ضروری است،‌گفته که اکنون زمان آن نیست و زمانی حذف صفرها از پول ملی فرا می‌رسد که بتوانیم تورم اقتصاد ایران را مهار کرده و به یک وضعیت پایدار برسیم، وقتی به وضعیت پایدار رسیدیم.

همچنین اکرمی، مدیر کل اقتصادی بانک مرکزی، با بیان اینکه بانک مرکزی از قبل زمینه‌های لازم برای حذف صفر را مهیا کرده، تمام مطالعات انجام و تیم‌ها تشکیل شده است، عنوان کرد: اگر تورم تک رقمی موجود به طور مستمر و پایدار باشد، یکسان‌سازی نرخ ارز انجام شده و رشد اقتصادی نیز به ثبات برسد و در مجموع شرایط به‌طور کامل مهیا شود، آنگاه می‌توان صفر را از پول ملی حذف کرد.

وی نیز با بیان اینکه حذف صفر فعلا در دستور کار بانک مرکزی قرار ندارد، این را هم مورد تاکید قرار داد که در کنار ثبات شاخص‌های اقتصادی و فراهم شدن شرایط لازم، تصمیم و نظر نهایی برای اجرای این طرح با مسئولان و مقامات پولی خواهد بود.

از سوی دیگر باید گفت که وجود درجه بالایی از قدرت قیمت‌گذاری در اقتصاد مانع اصلی اثربخشی سیاست حذف صفرهای پول ملی در شرایط فعلی است. در اقتصاد ایران عوامل زیادی هستند که هم در خرید محصول قدرت قیمت‌گذاری دارند و هم در فروش آن.

ساختارگرایان در همین رابطه درباره تحلیل علل تورم در کشورهای در حال توسعه، تضادهای توزیعی را به عنوان یکی از عوامل تورم ذکر می‌کنند.

بنابراین هر تغییر پولی و اسمی، عوامل اقتصادی را بطور نامتناسب تحت تاثیر قرار می‌دهد. حتی می‌توان گفت که از این منظر اقتصاد ما با بحران عدم تناسب مواجه است. نکته اصلی در تغییر واحد پول ملی همین نکته است. هنگامی که تعدادی صفر از پول ملی حذف می‌شود، بسیاری از قیمت‌ها مضربی از این تعداد صفر نیستند.

با وجود این انتقادها و دلایلی که برای انجام اینکار وجود دارد اما اجرایی شدن این لایحه زمان بر خواهد بود. اکنون مجلس به دنبال تصویب برنامه ششم توسعه و پس از آن لایحه بودجه سال 96 است از همین رو بررسی و به دنبال آن تصویب حذف ریال به سال آینده می‌رسد. درآن صورت باید منتظر بود تا نظر نمایندگان و پس از آن شورای نگهبان در این مورد مطرح شود.

حتی اگر فرض را بر تأیید مصوبه دولت در مجلس گذاشته و از زمانی که در دستور کار قرار گیرد، چند نکته قابل ذکر است. اول اینکه همان‌طور که رئیس کل بانک مرکزی اعلام کرده تغییر واحد پول ملی آثار اقتصادی از جمله تورم‌زایی و یا اثرگذاری بر سایر شاخص‌های کلان اقتصادی نخواهد داشت و تنها موجب تسهیل مبادلات و برگشت به فضای عرفی جامعه می‌شود. چرا که در حال حاضر نیز به گونه‌ای مردم از ریال در مبادلات خود استفاده نمی‌کنند و تقریبا به جز امور بانکی تمامی کارهای پولی و مالی آن‌ها براساس تومان انجام می‌شود.

در این شرایط با تبدیل ریال به تومان مواردی همچون تمامی دفاتر حسابداری، چاپ اسکناس، دسته چک و یا ضوابط نگهداری حساب‌ها در بانک‌ها با تغییراتی مواجه شده و ریال به تومان تبدیل می‌شود در عین حال که در بانکداری الکترونیک نیز این تغییرات اعمال خواهد شد. بنا براین مردم با مشکلی مواجه نخواهند شد.

در پایان باید گفت که حذف ریال از واحد پولی و تعیین تومان به عنوان تنها واحد پولی به لحاظ تئوری تفاوتی برای اقتصاد نخواهد داشت اما می‌تواند تاثیر روانی بر جامعه بگذارد.

با این وجود تورم انباشته ۴ دهه اخیر اقتصاد کشور موجب کاهش قدرت خرید واحد پول کشور شده است. این واقعیت در کنار محدودیت هایی که جهت چاپ اسکناس درشت وجود داشت منجر به گسترش قابل توجه حجم اسکناس در جریان شده است.

اگرچه واحد پولی ایران، ریال است، اما مردم معاملات خود را برپایه‌ تومان انجام می‌دهند. بسیاری از آنها در نوشتن یا خواندن صفرها در عملیات بانکی (تبدیل تومان به ریال) یا هنگام خواندن گزارش‌های اقتصادی در رسانه‌ها دچار مشکل می‌شوند. امروزه واحد پول ریال نسبت به تومان در زندگی مردم نقش چندانی ندارد و از سوی دیگر، داد و ستد روزانه مردم بیشتر با تومان انجام می‌شود و ارتباط قیمت‌ها با ریال برای جامعه قابل لمس نمی‌باشد.

از سوی دیگر باید گفت هرچند حذف ریال و جایگزینی تومان در مناسبات مالی و پولی داخل کشور تاثیری نخواهدداشت، اما در عرصه بین‌المللی می تواند به تقویت 10 برابری ارزش پول ایران منجر شود. بنابراین در رابطه با مبادلات بین‌الملل با توجه به اینکه حذف صفر در واقعیت می‌تواند موجب افزایش ارزش پول ملی و نزدیک شدن واحد پولی ما به پول‌های بین‌الملل شود، اثر مثبتی خواهد داشت.