دیوار کوتاه بنزین در ماجرای آلودگی هوای تهران

حوری قاسمی، خبرنگار اقتصادی آنا: آسمان خاکستری نیمه دوم سال، برای تهرانی ها تصویری آشناست؛ تصویری که با رسیدن اولین روزهای سرد، میهمانی جان آزار برای پایتخت نشینان می شود.

آلودگی هوا، مسئله جدیدی نیست. این موضوع از سالیان پیش مورد توجه بوده اما هیچ گاه تصمیمی عملی و کارساز برای پیشگیری و مقابله با آن گرفته نشده است.

افزایش آلودگی هوا در سال های اخیر در کلانشهرهای کشور به معضلی زیست محیطی تبدیل شده است. به همین منظور در سال 79، برنامه‌ای تحت عنوان برنامه جامع کاهش آلودگی هوای کلانشهرها برای رفع آن تدوین شد.همین برنامه، تاکنون چندین بار بازنگری شده و بندهای آن افزایش یافته است.

برنامه اول کاهش آلودگی هوای کشور در 7محور تدوین شد و پس از گذشت چند سال در عین حال که تمامی موارد آن برنامه هنوز اجرا نشده بود، به 9 محور ارتقاء یافت. این در حالی بود که مهلت این برنامه 9 محوری نیز به اتمام رسید و باز هم تمام موارد آن اجرایی نشد. به طوری که بنابر اظهارات بسیاری از کارشناسان شهری حتی برنامه 9محوری کاهش آلودگی هوای کلانشهرها هم نتوانست موفق عمل کند و در نهایت در سال 90 بار دیگر برنامه کاهش آلودگی هوا بازنگری شد و به 13 محور در 33 بند ارتقاء یافت.

طبق این برنامه قرار شد با توسعه حمل و نقل عمومی، استاندارد سازی خودرو ها، استاندارد سازی سوخت، معاینه فنی وسایل نقلیه، آموزش و... کاهش آلودگی کلان شهرها در دستور کار باشد.

اجرای هر کدام از این موارد می‌تواند نقش به سزایی در بهبود شرایط آب و هوایی کلان شهرها داشته باشد. اما نکته ای که با کمی دقت در هرکدام از بخش های برنامه جامع کاهش آلودگی هوا می توان فهمید، این است که نقش سوخت استاندارد در به نتیجه رسیدن اغلب آنها بسیار مهم است.

سوخت در مقام متهم اول آلودگی هوا

طبق محور چهارم این برنامه نیز، استفاده از سوخت‌های جایگزین، اصلاح کیفیت سوخت‌های فعلی و صرفه جویی در مصرف انواع سوخت می‌تواند نقش حیاتی در کنترل و کاهش آلودگی هوای تهران داشته باشد.

از همان سالهای اول اجرای این برنامه، اصلاح کیفیت سوخت‌های قبلی در دستور کار دولت اصلاحات قرار گرفت. یکی از اصلی‌ترین کارهای صورت گرفته در آن سالها توزیع بنزین بدون سرب در جایگاه های سوخت بود.

به عقیده کارشناسان محیط زیست، یکی از ملزومات اصلی کاهش آلودگی هوا، حذف سرب از آلاینده‌های شهر تهران بود . بنابراین از روز 29دی ماه 1380 در شـهرتهران بنزین بدون سرب توزیع شده و با برنامه ریزی های انجام شده از ابتدای سال 81، بنزین مصرفی کل کشور از نوع بدون سرب بوده است. این کار سبب شد تاسالانه 5 تن سرب از آلودگی هوا کاسته شود.

با نگاهی به آمارها، مشاهده میشود که تهرانی‌ها در سال 80 و با اجرای حذف سرب از بنزین تنها شاهد 4 روز پاک در سراسر سال بوده‌اند که این حکایت از ناکافی بودن این اقدام برای کاهش آلودگی هوا دارد.

از دیگر اقدامات صورت گرفته در آن سالها به منظور بهبود وضعیت سوخت کشور، توزیع بنزین سوپر جهت استفاده خودروهای جدید در برخی جایگاههای سوخت رسانی بود. هرچند که اینکار می تواند شرایط را بسیار بهبود ببخشد اما اختلاف قیمت بنزین سوپر و معمولی سبب شده تا اقبال به اینگونه بنزین در بین دارندگان خودروهای لوکس بیشتر باشد.

توجه به استاندارد سازی دیگر سوخت ها نیز در این برنامه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بطور مثال استاندارد کردن گازوئیل و توزیع گازوئیل کم گوگرد یکی از راهکارهایی است که در جهت کاهش آلودگی هوا صورت گرفته است.

همچنین رونق و رشد استفاده از گازطبیعی به عنوان سوخت وسایل نقلیه از دیگر عواملی بود که علاوه بر کاهش سهم بنزین در سبد سوخت توانست انتشار آلاینده ها را به شدت کاهش دهد.

با وجود این اقدامات اما مشکل آلودگی هوا کاهش نیافته است. از یک سو با روی کار آمدن دولت نهم، اجرای برخی از محورهای این برنامه مورد غفلت قرار گرفت و از سوی دیگر با اعمال تحریم های وسیع بین المللی دسترسی ایران به سوخت استاندارد و از همه مهمتر بنزین به شدت محدود شد. نگاهی کوتاه به پرونده ۱۵ ساله آلودگی هوا نشان می دهد چه در برنامه جامع کاهش آلودگی هوا مصوب سال ۷۹ و چه در مصوبه سال ۹۰ بسیاری از بندها روی کاغذ ماند و رنگ اجرا به خود ندید.این مشکلات سبب شده تا آلودگی ها در کلان شهرها مانند سریالی تکراری هرسال بازپخش شود.

سیاست زدگی در انتقادهای زیست محیطی

هر دولت که بر سرکار می‌آید، دولت پیشین را در زمینه آلودگی هوا مورد انتقاد قرار می دهد. انتقادهایی که گاهی کاملا منطقی بوده و در مواردی نیز رنگ و بویی سیاسی دارد.

اما با مقایسه آمارهای منتشر شده می‌توان نگاهی درست به عملکرد دولتها در خصوص مقابله با آلودگی هوا داشت.

آمار منتشر شده توسط شرکت کنترل کیفیت هوای تهران از سال 78 در دسترس قرار دارد. بنابراین برای یک مقایسه منصفانه لازم است تا درصد روزهای پاک، سالم و ناسالم مورد مقایسه باشد.

معیار سنجش آلودگی هوا سختگیرانه‌تر شد

در دولتهای اصلاحات، احمدی نژاد و روحانی، تقریبا شرایط بسیار نزدیک به هم بوده است و همه آنها حدود 4 درصد روزهای سال را در هوای پاک گذرانده اند. این در حالی است که در هر سه دولت بیش از 50 درصد روزهای سال در شرایط سالم آب و هوایی گذشته و سهم روزهای ناسالم برای گروه های حساس هم چیزی حدود یک چهارم روزهای سال است.

اما نکته قابل تامل در این آمارها این است که، در نیمه دوم سال 89، شاخص دیگری به بحث آلودگی هوا اضافه شد که همان بررسی ذرات معلق زیر 2.5 میکرون می باشد.

بر همین اساس با وجود آنکه در دولت فعلی، شرایط هوا بسیار بهتر از دوره قبل بوده است، اما تعداد روزهای پاک و سالم تغییر محسوسی را نشان نمی دهد.

طبق شاخص بررسی وضعیت هوا هم حتی اگر یکی از فاکتورهای مورد بررسی مانند مونوکسید کربن، اکسید گوگرد، ازن،ذرات معلق زیر 10 میکرون و ذرات معلق زیر 2.5 میکرون بیش از شرایط استاندارد باشد، هوا ناسالم گزارش می شود.

این اطلاعات که از شرکت کنترل کیفیت هوای تهران تهیه شده بسیار نزدیک به اطلاعات منتشر شده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست است.

لازم به ذکر است که در اعلام آلودگی هوا، بالاترین رقم هر یک از این شاخص ها به عنوان میزان آلودگی اعلام می شود.

به طور مثال در روز 15 دیئماه سال گذشته شرایط هوا سالم گزارش و میزان آلودگی آن 71 عنوان شده است و کیفیت هوای تهران دراین روز در شرایط سالم قرار دارد.

این در شرایطی بود که این شاخص برای پارامترهای منو اکسید کربن ٣٣، ذرات معلق کمتر از ٢,٥ میکرون ٧١، ذرات معلق کمتر از ١٠ میکرون ٣٩، ازن ٢٤، دی اکسید گوگرد ٢٦ و دی اکسید نیتروژن ٦٦ گزارش شده اما در اعلام شاخص آلودگی هوا بالاترین رقم مورد توجه واقع می شود.

در جدول زیر می توان شرایط سه دولت را به تفکیک روزهای پاک، سالم و ناسالم را مشاهده کرد.

ثبت رکورد آلوده ترین هوای تهران همزمان با توزیع ریفورمیت پتروشیمی

با وجود آنکه اغلب دولتها عملکردی نزدیک به هم در خصوص مقابله با آلودگی هوا داشته اند اما نکته جالب آن است که با تغییر مقتضیات سیاسی و شرایط دولتها، مقصر آلودگیهای تهران هر سال عوض میشود. یک بار تقصیر به گردن وارونگی هواست، روز دیگر خودروها در مرکز اتهام آلوده کنندگان جوی قرار می گیرند و در سالی دیگر بنزین پتروشیمی است که تمام و کمال، مقصر آسمان سیاه تهران است.

تولید و عرضه بنزین پتروشیمی از سال 89 در ایران و همزمان با تحریم فروش بنزین آغاز شد و در سال های 90 تا 92 به اوج خود رسید.

دولت دهم به منظور جبران کسری بنزین مورد نیاز کشور، که دیگر نمی‌توانست از طریق واردات تامین کند، به تولید بنزین در واحدهای پتروشیمی روی آورد.

نکته قابل تامل آن است که طبق آمار منتشر شده توسط شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، سال 90، تهران در ناسالم ترین شرایط آب و هوایی از نظر آلودگی هوا قرار داشته است. جالب آنجاست که بیشترین توزیع ریفورمیت پتروشیمی در تهران طی همین سال صورت گرفت.

طبق این آمار، پایتخت نشینان در سال 90 تنها 8 روز پاک داشته اند. سهم روزهای سالم 139 روز و سهم روزهای ناسالم برای گروه های حساس 208 روز از سال بوده است. این در شرایطی است که 7 روز سال برای همه ساکنین تهران ناسالم بوده و 3 روز نیز در سال 90 ریه های تهرانی ها شرایط بسیار ناسالم را تجربه کرده است.

در آن سال ها صحبتی از غیر استاندارد بودن این ریفورمیت ها به منظور جایگزینی سوخت به میان نیامد اما پس از پایان دولت احمدی نژاد، انتقادهایی مبنی بر کیفیت پایین و خطرناک بودن ریفورمیت های پتروشیمی که با نام بنزین به چرخه سوخت وارد می شد به گوش رسید.

این انتقادها تا آنجا پیش رفت که به دستور بیژن زنگنه، وزیر نفت دولت یازدهم ، توزیع ریفورمیت پتروشیمی به عنوان سوخت از ابتدای سال 93 متوقف شد و واردات بنزین با استاندارد یورو 4 در دستور کار دولت و وزارت نفت قرار گرفت.

عقیده مسئولان وزارت نفت مبنی بر توقف توزیع ریفورمیت پتروشیمیها، علاوه بر آنکه بر آلوده بودن این نوع سوخت دلالت داشت، استدلال های دیگری را نیز شامل می شد.

برای نمونه، طبق آمار منتشر شده توسط شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران، قیمت متوسط هر تن ریفورمیت نسبت به بنزین وارداتی، 100 تا 145 دلار بیشتر است.

همچنین طبق جدول زیر، بنزین وارد شده به کشور از استاندارد بالاتری در معیارهای سوخت برخوردار است.

با توقف توزیع ریفورمیت و واردات بنزین یورو 4، تهران شرایط استثنایی را پس از سال ها در خصوص هوای پاک تجربه کرد. 16 روز از سال 93، آسمان تهران میزبان هوای پاک بود، 233 روز را نیز تهرانی ها در هوای سالم تنفس کردند و 112 روز از سال گذشته برای گروه های حساس، هوای تهران ناسالم بود. اما تنها 4 روز سال، برای همه تهرانی ها شرایط هوا ناسالم گزارش شده است.

این شرایط در سال 94 نیز کم و بیش تکرار شده است. در آن سال هم تا روز 14 دی ماه، 16 روز هوای پاک، 190 روز هوای سالم، 78 روز هوای ناسالم برای گروه های حساس، 5 روز هوای ناسالم برای همه مردم و 1 روز هوای بسیار ناسالم را در تهران شاهد بوده ایم.

اما این آمارها نتوانست جلوی انتقادها مبنی بر آلودگیها در فصول سرد را بگیرد با توجه به آلودگی هوای چند هفته اخیر در تهران که با سردی هوا، کاهش بارندگی و پدیده وارونگی دما همراه بود، صدای منتقدان در خصوص مقابله با آلودگی هوا بیش از پیش شنیده می شود.

آلودگی هوای این چند روز سبب شده تا امسال منتقدان، تقصیر را بر گردن بنزینهای وارداتی بیاندازند؛ بنزینهایی که پس از توقف تولید ریفورمیت پتروشیمی جای خود را در سبد سوخت کشور باز کرد.

کلان شهرها قدرت پایش حجم آلودگی را ندارند

اما نظر مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت به عنوان متولی واردات بنزین به کشور چیز دیگریست. به گفته محسن قمصری، کیفیت بنزین وارداتی بسیار بالاست و حتی از استانداردهای در نظر گرفته شده نیز بیشتر است.

وی با رد ادعاهای مربوط به بی‌کیفیتی بنزین وارداتی می‌گوید: آلودگی هوا عمدتاً به دلیل مصرف بیش از اندازه سوخت است، زیرا شهرهای بزرگ نمیتوانند این حجم از آلودگی را پایش کنند بنابراین نوع سوخت هرچند که در آلوده شدن هوا اهمیت دارد اما این حجم مصرف است که نقش اصلی را دراین بین بازی میکند.

وی با اشاره به عدد اکتان 95 برای بنزین های وارداتی گفت: کیفیت بنزینی که وارد می‌کنیم، کمی بهتر از یورو ۴ هست. چرا که عدد اکتان بنزین یورو۴، ۹۲ است، درحالی‌که عدد اکتان بنزین وارداتی ۹۵ می باشد.

وی با تاکید بر اینکه در زمان بارگیری در مبدا و همچنین تخلیه بنزین در بنادر کشور استاندارد آن مورد آزمایش قرار می گیرد، افزود: در اغلب موارد خرید بنزین از مراجع مطمئن صورت می گیرد.

قمصری با اشاره به اینکه هنوز تحریمها از اقتصاد ایران برداشته نشده است، از اعلام نام کشورهای فروشنده بنزین به ایران خودداری کرد.

کاهش 40 درصدی هزینه آلودگی هوا با توزیع بنزین استاندارد

علی اصغر رجبی، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست نیز، اعلام کرد که از سال 92 و با روی کار آمدن دولت یازدهم، سری برنامه هایی برای بهبود وضعیت هوا انجام شد که یکی از آنها ارتقای کیفیت سوخت بود.

وی با اشاره به اینکه در سال 2005، بانک جهانی پیش بینی از خسارات ناشی از آلودگی هوا تا سال 2015 ارائه کرده بود، گفت: میزان آلودگی هوای ایران تا سال 91 بیشتر از پیش بینی بانک جهانی بود، اما با انجام برنامه هایی برای کاهش آلودگی هوا در کشور، از سال 92 آلودگی کاهش یافت و با توزیع بنزین با کیفیت در کلان شهرها، وارد مدار شدن فاز 12 پارس جنوبی، حذف مازوت از اغلب نیرکاه های تولید برق و ... شاهد هوای مناسب تری در کلان شهر ها بوده ایم و تعداد روزهای سالم عددی بالاتر را نشان می دهد.

رجبی ادامه داد: با انجام این اقدامات، خسارات و هزینه هایی که بانک جهانی برای اقتصاد ایران در خصوص آلودگی هوا پیش بینی کرده بود 40 تا 45 درصد کاهش یافت.

رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست با تاکید بر اینکه بنزین توزیع شده در کلان شهرها از نظر دو شاخص میزان ترکیبات آروماتیک و درصد بنزن در شرایط استاندارد قرار دارد، افزود: آلودگی هوای کلان شهرها به کیفیت سوخت مربوط نمیشود بلکه مسائل دیگری مانند استاندارد خودرو ها نیز دخیل است.

وی گفت: موتور سیکلت ها در آلوده کردن هوا نقش به سزایی دارند. در حال حاضر 95 درصد موتور سیکلت ها کاربراتوری است و آلایندگی آنها 4 تا 8 برابر استاندارد می باشد.

وی با اشاره به شاخص ترکیبات آروماتیک و بنزن در بنزین توزیع شده اشاره کرد و گفت: معیار ما برای تعیین استاندارد بنزینها، نمونه گیری از پمپ بنزینهای سطح شهر است. طبق این نمونه گیریها و آزمایشات انجام شده بر روی آنها، این دو شاخص اکنون استاندارد بوده و به شرایط یورو 4 بسیار نپزدیک می باشد.

رجبی بابیان اینکه حجم ترکیبات آروماتیک باید زیر 35 درصد حجم بنزین باشد افزود: طبق استاندارد 4904 استاندارد ایران برای حجم بنزن در بنزین کشور باید زیر یک درصد باشد. نمونه ها نشان می دهد که در سال 93، 49 درصد بنزین توزیعی ، بنزنی کمتر از یک درصد داشته و 33 درصد بنزین نیز 1 تا 1.5 درصد بزن را شامل می شد. حدود 18 درصد بنزین هم 1.5 تا 2 درصد بزین دارا بوده است.

رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: در سال 94، 61 درصد بنزین توزیع شده در کلان شهرها زیر یک درصد بنزن داشته اند و این شرایط تا امسال نیز ادامه داشته است.

وی از دیگر اقدامات انجام شده در زمینه سوخت برای بهبود شرایط هوا را کاهش گوگرد گازوئیل اعلام کرد و گفت: اکنون گوگرد موجود در گازوئیل زیر 50 PPm است که این کاهش توانسته از انتشار 1500 تا 1800 تن گوگرد در در روز جلوگیری کند.

وی برای نمونه به شرایط شهر اصفهان اشاره کرد و گفت: در هفت ماهه اول سال 92، کل روزهای سالم 43 روز بود اما با حذف مازوت از نیرگاه های برق اطراف اصفهان و جایگزینی آن با گاز طبیعی در هفت ماهه سال 93، شاهد 104 روز هدای پاک در این شهر بوده ایم. از سال 93 نیز تصمیم بر آن شد تا بنزین یورو 4 در سطح شهر توزیع شود. با اجرای این اقدام در هفت ماه نخست سال جاری، روزهای سالم به 149 روز رسید.

تاکید شرکت کنترل کیفیت هوای تهران بر استاندارد بودن بنزین توزیعی

به عقیده مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، سوخت توزیعی در کلانشهر تهران را برخوردار از استانداردهای لازم دانست.

به گفته وحید حسینی، بر اساس آنالیزهای این شرکت، بنزین و گازوئیلی که در جایگاه های سوخت تهران در دسترس مردم قرار دارد استاندارد بوده و تاثیری بر افزایش آلاینده ها و در نتیجه آلودگی هوای تهران ندارد.

وی با اشاره به اینکه سوخت توزیعی در تهران یورو 4 می باشد، گفت: طبق تحقیقاتی که در سال های گذشته صورت گرفته، 80 درصد از آلودگی تهران به دلیل استاندارد نبودن خودرو ها می باشد. هر چقدر هم که سوخت با کیفیت داشته باشیم تا زمانی که مصرف خودرو ها از استاندارد جهانی بیشتر باشد، نمی توان امید به رفع آلودگی هوا داشت.

هر چند که سوخت نقش بسیار مهمی در آلودگی هوای کلانشهر ها دارد اما در مجموع می‌توان چنین برداشت کرد که نباید تنها بنزین‌ را مقصر دانست بلکه باید یک مدیریت واحدی بر کلان ‌شهرها حاکم شود؛ زیرا در این زمینه موازی‌کاری وجود دارد و مدیریت واحد می‌تواند این مشکلات را حل کند.

نهادهای مختلف اعم از قانون گذاری، اجرایی، انتظامی، صنایع، شهرداری، محیط زیست و... هر کدام آماری در این زمینه می دهند و تقصیر را به گردن دیگری می اندازند . ناهماهنگی بین این نهادها سال هاست ادامه دارد و تبعات ناخوشایند و دردناک آن نه به آرامی سال های قبل که سریع تر از چشم به هم زدن، خود را علاوه بر نبات و حیوان وانسان در بافت ذی حیات شهرها نشان می دهد.

سرد شدن هوای تهران همزمان با نبود جریان کافی و باد و بارش کم در زمستان‌ها، نیز بر تشدید آلودگی و البته در موارد متعددی تعطیلی مدارس و ادارات می‌انجامد، راه‌حل‌های مقطعی که نمی‌توانند کمک چندانی به معضل کهنه تهران کنند.

راه حل این مشکل دیرینه را باید در علت آن جست‌وجو کرد، اما بر سر این موضوع توافق چندانی نیست، گازوئیل، بنزین، کیفیت اتومبیل‌ها، سوخت خانگی و گرد و غبار عللی هستند که برای غبارآلودگی تهران و البته بسیاری از کلان‌شهرهای کشور مطرح می‌شوند.

با توجه به مجموع این عوامل، در خصوص آلودگی هوای کلان شهرها و بالاخص تهران، میتوان گفت عوامل متعددی دخیل هستند و در فصل سرما علاوه بر وارونگی دما، یکی از دلایل این امر، افزایش ناقص سیستم‌های گرمایشی در منازل می تواند باشد. همچنین باید به مساله استانداردسازی خودروها نیز توجه شود؛ چراکه کارشناسان به صراحت اعلام کرده‌اند اگر بنزین یورو5 را نیز داخل خودروهای غیراستاندارد تزریق کنیم اما بازهم آلودگی ایجاد خواهند کرد؛ بنابراین خودروسازان نیز باید تلاش کنند تا نقایص خودروهای خود را مرتفع سازند.