حضرت معصومه (س) و تمدن قم؛ میراثی که هنوز زنده است

حجت‌الاسلام امیرعلی حسنلو استاد حوزه و مدیرگروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه در گفت‌و‌گو با خبرنگار خبرگزاری آنا با اشاره به ماجرای سفر حضرت معصومه (س) به ایران بیان داشت: سفر حضرت معصومه (س) و دیگر امام‌زادگان و همراهانشان به ایران اتفاقی نبود، بلکه نامه دعوت برادرشان امام رضا (ع) و اشتیاق حضرت به دیدار ایشان، علت اصلی این سفر بود. انتخاب مسیر و جو اختناق و فشار حاکم بر عراق نیز از دلایل تاریخی حرکت به سوی ایران است.

وی افزود: در کتاب «کریمه اهل بیت (س)» ذکر شده است که امام رضا (ع) به یکی از غلامانشان دستور دادند نامه‌ای را به حضرت فاطمه معصومه (س) برسانند و حضرت به مجرد رسیدن نامه آماده سفر شدند.

حجت‌الاسلام حسنلو با تأکید بر اینکه سفر حضرت معصومه (س) نقطه عطفی در تاریخ ایران اسلامی است، ابراز داشت: حتی تأثیرات علمی و تمدنی آن تا عصر حاضر همچنان درخشان است و تا ظهور حضرت صاحب الزمان (عج) استمرار خواهد داشت.

علت رحلت حضرت در قم

وی ادامه داد: علت رحلت در قم درگیری ماموران خلافت عباسی در ساوه با کاروان حضرت بود و برخی همراهان و برادران حضرت به شهادت رسیدند. حضرت معصومه (س) بر اثر صدمات و مسمومیت ناشی از این درگیری بیمار شدند و به همراهان توصیه کرد به سمت قم حرکت کنند.

این پژوهشگر تاریخ اسلام اظهار داشت: علامه سید جعفر مرتضی نوشته‌اند که حضرت در ساوه مسموم و بیمار شدند و به سوی قم آمدند و در منزل موسی بن خزرج اشعری ساکن شدند و پس از ۱۷ روز بر اثر آن مسمومیت و صدمات روحی در شهر قم به شهادت رسیدند و در باغ بابلان، محل حرم فعلی، مدفون گردیدند.

منابع تاریخی درباره تاریخ وفات و محل دفن

وی گفت: محل دقیق دفن حضرت معصومه (س) شهر قم است و منطقه بابلان همان محدوده حرم فعلی است. این موضوع در منابع کهن از جمله در «تاریخ قم» ذکر شده و امام جواد (ع) تصریح فرموده‌اند: «مَنْ زَارَ عَمَّتِی بِقُمَّ فَلَهُ الْجَنَّة.»، همچنین در آثار شیخ صدوق، بحارالانوار، کامل الزیارات، تاریخ قم و حتی منابع اهل سنت، محل دفن حضرت معصومه (س) و تاریخ وفات ایشان به روز دهم ربیع‌الثانی ضبط شده است که هیچ جای شک و تردید نیست.

نقش و جایگاه قم پس از رحلت حضرت

حجت‌الاسلام حسنلو خاطرنشان کرد: پس از حضور و رحلت بانوی کرامت، قم به قطبی علمی و مذهبی مبدل شد و تا امروز این مرکزیت درخشش خود را حفظ کرده است. قم در مکتب نقل حدیث محوریت داشت و محل تجمع بزرگان شیعه و دانشمندان بود که بغداد و ری به آن نیازمند بودند.

وی افزود: قم پس از حضور حضرت فاطمه معصومه (س) کانون عبادت و تحولات بزرگ شد و محوریت آن مشابه مدینه در تمدن اسلامی است.

لقب «کریمه اهل‌بیت»

این استاد حوزه تصریح کرد: یکی از القاب حضرت معصومه (س)، کریمه است؛ یعنی کسی که بسیار بخشنده و مهربان است. بسیاری از بزرگان در حرم آن بانو به حاجات خود رسیده‌اند. ملاصدرا و بسیاری دیگر برای حل مشکلات علمی و معنوی خود به حرم حضرت پناه می‌بردند.

وی ادامه داد: این لقب همچنین از مکاشفه‌ای منسوب به پدر آیت‌الله مرعشی نجفی نشأت گرفته است. امام معصوم (ع) در خواب فرمودند: «علیک بکریمة اهل البیت»؛ و ایشان پس از آن به زیارت حضرت معصومه (س) مشرف شدند.

ویژگی‌های معنوی و علمی حضرت

حجت‌الاسلام حسنلو بیان داشت: حضرت معصومه (س) در میان فرزندان امام موسی بن جعفر (ع) پس از امام رضا (ع) مقام ویژه‌ای داشتند. ایشان پاسخگوی سوالات مراجعه‌کنندگان در مدینه بودند و سیره علمی و زیارتی آن حضرت بسیار برجسته است.

وی گفت: علامه طباطبایی رحمه الله هر ماه رمضان با بوسه بر ضریح کریمه اهل بیت افطار می‌کردند و علامه حسن‌زاده آملی نیز گفته‌اند اگر ممکن بود برای تجلیل از حضرت سینه‌خیز می‌آمدند.

جایگاه زیارت‌نامه

این کارشناس مذهبی اظهار داشت: زیارت‌نامه حضرت معصومه (س) ماثور است و از طرف امام رضا (ع) به مردم تعلیم داده شده است. پیام‌هایی، چون شفاعت و منزلت بالای ایشان در آن ذکر شده و شهر قم از این حیث امتیازات ویژه‌ای دارد.

درس‌های سیره حضرت برای بانوان

وی افزود: نقش زنان مسلمان در حیات دین کلیدی است. حضرت معصومه (س) همانند خدیجه (س) و حضرت فاطمه (س) در همراهی با اهل بیت نقش اساسی داشته‌اند. حضور ایشان در قم تحول بزرگی در شکوفایی دین ایجاد کرد.

حجت‌الاسلام حسنلو تصریح کرد: حضرت معصومه (س) معلم و پاسخگوی بانوان در مسائل شرعی بود. بانوان امروز می‌توانند از این سیره در عرصه تربیت کودکان و آموزش دینی بهره ببرند. رعایت عفت و پوشش ایشان نیز الگوی زنان مسلمان است.

یاد و نام حضرت معصومه در نسل جوان

وی ادامه داد: حضرت معصومه (س) با حضور خود روح علمی مدینه را به ایران منتقل کردند. بسیاری از دانشمندان و فقها از خراسان برخاستند و علوم اهل بیت در این منطقه رشد یافت. حضور و آثار ایشان الهام‌بخش نسل‌های آینده است.

شکل‌گیری حوزه علمیه قم

این خطیب تهرانی خاطرنشان کرد: حضور حضرت معصومه (س) در قم باعث افزایش جمعیت علما و محدثان شد و به تدریج قم تبدیل به مرکز مهم تشیع و تربیت علمای شیعه شد. مکتب حدیثی قم پس از رحلت ایشان به اوج رسید و اثرگذاری آن بر دیگر مکاتب جهان اسلام محسوس شد.