بانکداری اسلامی در ایران؛ تحول یا تکرار؟!/ نظام بانکی در مقایسه‌ با مدل‌های موفق جهانی

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری آنا، در حالی که کشور‌هایی مانند مالزی و امارات با نوآوری‌های مالی و چارچوب‌های نظارتی دقیق، بانکداری اسلامی را به یک مدل موفق تبدیل کرده‌اند، سیستم بانکی ایران همچنان با چالش‌هایی همچون صوری‌سازی عقود، افزایش مطالبات معوق و محدودیت در تنوع خدمات روبه‌رو است.

این درحالی است که در نظام بانکی ایران، به‌منظور اطمینان از انطباق عملیات بانکی با اصول شریعت اسلامی، هر بانک دارای یک ناظر شرعی است. این ناظران بر اجرای دقیق قانون عملیات بانکی بدون ربا و مصوبات شورای فقهی بانک مرکزی نظارت می‌کنند. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که رویکرد‌های اتخاذشده در برخی کشور‌های اسلامی، به‌ویژه مالزی، در عمل موفق‌تر و کارآمدتر بوده‌اند. به همین منظور در این گزارش، نگاهی عمیق به نقاط قوت و ضعف بانکداری اسلامی در ایران و مقایسه آن با کشور‌های پیشرو خواهیم داشت.

ساختار نظام بانکداری اسلامی  

ایران: پس از تصویب قانون بانکداری بدون ربا در سال ۱۳۶۲، تمامی بانک‌های کشور موظف به اجرای عملیات بانکی بر اساس اصول شریعت اسلامی شدند. این بدان معناست که نظام بانکی ایران به‌طور کامل اسلامی شده و بانکداری متعارف در آن جایی ندارد.

سایر کشور‌های اسلامی: در کشور‌هایی مانند مالزی، عربستان سعودی و ترکیه، نظام بانکداری دوگانه‌ای وجود دارد که در آن بانک‌های اسلامی و متعارف به‌صورت هم‌زمان فعالیت می‌کنند. این رویکرد به مشتریان امکان انتخاب بین خدمات بانکی اسلامی و متعارف را می‌دهد.

تنوع و نوآوری در محصولات مالی 

مالزی: این کشور با ایجاد یک چارچوب قانونی و نظارتی قوی، زمینه را برای توسعه محصولات مالی اسلامی متنوع فراهم کرده است. بانک‌های مالزیایی با بهره‌گیری از ابزار‌های مالی نوین مانند صکوک (اوراق قرضه اسلامی)، مشارکت در سود و زیان، و اجاره به شرط تملیک، توانسته‌اند نیاز‌های مختلف مشتریان را برآورده کنند.

ایران: علی‌رغم تلاش‌ها برای تنوع‌بخشی به محصولات مالی اسلامی، همچنان برخی از عقود و ابزار‌های مالی به‌صورت محدود و با پیچیدگی‌های اجرایی مواجه هستند. این موضوع می‌تواند به کاهش جذابیت خدمات بانکی اسلامی منجر شود.

چارچوب قانونی و نظارتی 

راه قدرت بخشی به ریال/ چرا پول ایران بی ارزش شد؟

مالزی: با تأسیس نهاد‌هایی مانند شورای ملی مشورتی بانکداری اسلامی در سال ۱۹۹۷، نظارت مؤثر و هماهنگی بین بانک‌های اسلامی تضمین شده است. این شورا با ارائه راهنمایی‌های شرعی و فنی، به توسعه پایدار بانکداری اسلامی کمک می‌کند.

ایران: هرچند قانون بانکداری بدون ربا چارچوب کلی را تعیین کرده است، اما نیاز به بازنگری و به‌روزرسانی مقررات و ایجاد نهاد‌های نظارتی مستقل‌تر برای ارتقای کارایی و شفافیت بیشتر احساس می‌شود.

آموزش و توسعه منابع انسانی در بانکداری اسلامی

مالزی: سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی در آموزش تخصصی بانکداری اسلامی انجام شده است. دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی با ارائه دوره‌های تخصصی، نیروی انسانی ماهری را برای صنعت بانکداری اسلامی تربیت می‌کنند.

ایران: اگرچه برنامه‌های آموزشی در حوزه بانکداری اسلامی وجود دارد، اما نیاز به گسترش و به‌روزرسانی این برنامه‌ها بر اساس تحولات جهانی و نیاز‌های بازار احساس می‌شود.

مقایسه با رویکرد بانک‌های مطرح دنیا 

در بانک‌های اسلامی بین‌المللی، مانند بانک اسلامی دبی، نظارت شرعی توسط هیئت‌های شرعی مستقل انجام می‌شود که بر تمامی محصولات و خدمات بانکی نظارت دارند. این بانک‌ها با ارائه محصولات متنوعی مانند صکوک (اوراق قرضه اسلامی) و حساب‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر مضاربه، توانسته‌اند جایگاه معتبری در بازار‌های مالی جهانی کسب کنند.

در مقایسه با بانک‌های مطرح دنیا، بانک‌های اسلامی در ایران با چالش‌هایی مواجه بوده‌اند. در حالی که بانک‌های اسلامی در سایر کشور‌ها با نوآوری در محصولات مالی و استفاده از ابزار‌های متنوع، توانسته‌اند سهم قابل توجهی از بازار مالی را به خود اختصاص دهند، بانک‌های ایرانی نیازمند بهبود در فرآیند‌های اجرایی، تنوع‌بخشی به محصولات و ارتقای سیستم‌های نظارتی هستند.

بررسی عملکرد بانک‌ها در اجرای عقود اسلامی 

مطالعات نشان می‌دهد که اجرای عقود اسلامی تأثیرات متفاوتی بر عملکرد بانک‌ها داشته است. برخی پژوهش‌ها حاکی از آن است که استفاده از این عقود می‌تواند به کاهش ریسک اعتباری و بهبود سودآوری بانک‌ها منجر شود. برای مثال، تحقیقی در سال ۱۴۰۰ نشان داد که اجرای عقود مبادله‌ای و مشارکتی در بانکداری اسلامی می‌تواند ریسک اعتباری را کاهش دهد.

رضایت مشتریان از تسهیلات بانکی اسلامی 

نظرسنجی‌ها و پژوهش‌های مختلفی به بررسی میزان رضایت مشتریان از تسهیلات بانکی اسلامی پرداخته‌اند. نتایج این مطالعات نشان‌دهنده رضایت بالای مشتریان از خدمات ارائه‌شده است. همچنین، پژوهشی در سال ۱۳۹۴ به مقایسه رضایت مشتریان از دریافت تسهیلات قرض‌الحسنه در برخی بانک هاو مؤسسه مالی و اعتباری پرداخت. نتایج این مطالعه نشان داد که مشتریان هر دو مؤسسه از عملکرد مدیران مالی، پرسنل صفی و سیاست‌ها و استراتژی‌های بانکی رضایت بالایی دارند.

چرا بازار توافقی جایگزین ارز نیمایی شد؟/ افزایش ۲۶ برابری قیمت‌ها در یکسال!

تأثیر عقود اسلامی بر مطالبات معوق 

اجرای عقود اسلامی تأثیرات متفاوتی بر میزان مطالبات معوق بانکی داشته است. برخی مطالعات نشان می‌دهند که استفاده از این عقود می‌تواند به کاهش ریسک اعتباری و در نتیجه کاهش مطالبات معوق منجر شود. برای مثال، تحقیقی در سال ۱۴۰۰ نشان داد که اجرای عقود مبادله‌ای و مشارکتی در بانکداری اسلامی می‌تواند ریسک اعتباری را کاهش دهد.

با این حال، برخی پژوهش‌ها حاکی از آن است که نسبت مطالبات غیرجاری به تسهیلات اعطایی در شبکه بانکی کشور همچنان قابل توجه است. به‌طوری‌که این نسبت در سال‌های اخیر حدود ۱۰ درصد بوده است، به این معنا که از هر ده قرارداد منعقده، یک قرارداد به حالت معوق درمی‌آید.

تحلیل و بررسی نظام بانکداری اسلامی در ایران و راهکار‌های بهبود آن

بانکداری اسلامی در ایران به‌عنوان جایگزینی برای نظام ربوی معرفی شد، اما در اجرا با چالش‌هایی مواجه شده است که برخی از آنها به ضعف نظارت، پیچیدگی عقود و محدودیت در نوآوری مالی بازمی‌گردد.

چالش‌های کلیدی در نظام بانکداری اسلامی ایران

الف) صوری شدن عقود اسلامی

بسیاری از قرارداد‌های بانکی در ظاهر به‌عنوان عقود اسلامی معرفی می‌شوند، اما در عمل همان کارکرد و نتایج قرارداد‌های ربوی را دارند. به‌عنوان مثال:قرارداد مشارکت مدنی که در اصل باید یک قرارداد شراکت واقعی باشد، اغلب به‌صورت یک وام با نرخ بهره ثابت اجرا می‌شود.

فروش اقساطی در برخی بانک‌ها به‌گونه‌ای اجرا می‌شود که نرخ سود آن عملاً تفاوتی با بهره بانکی در سیستم‌های ربوی ندارد.

پیشنهاد: برای جلوگیری از صوری‌سازی، بانک‌ها باید گزارش‌های مالی شفاف‌تری ارائه دهند و نظارت شرعی نباید فقط به تأیید صوری عقود محدود شود، بلکه باید بر نحوه اجرای واقعی آنها نیز نظارت شود.

ب) افزایش مطالبات معوق و نارضایتی مشتریان

برخی عقود اسلامی باعث ایجاد بدهی‌های معوق شده‌اند. مشتریان به دلیل پیچیدگی قرارداد‌ها و شرایط بازپرداخت، در بازپرداخت اقساط دچار مشکل می‌شوند.

پیشنهاد: بانک‌ها باید مدل‌های اعتباری دقیق‌تری برای ارزیابی توان بازپرداخت مشتریان ایجاد کنند و از ابزار‌هایی مانند رتبه‌بندی اعتباری پیشرفته استفاده کنند.

ج) کمبود نوآوری در ابزار‌های مالی اسلامی

در حالی که در کشور‌های دیگر مانند امارات، مالزی و عربستان ابزار‌های متنوعی مانند صکوک، اجاره به شرط تملیک و مشارکت واقعی وجود دارد، بانک‌های ایران همچنان به چند عقد سنتی متکی هستند.

پیشنهاد: بانک‌ها باید از فناوری‌های جدید مانند فین‌تک‌های اسلامی، بلاک‌چین و قرارداد‌های هوشمند برای ایجاد محصولات مالی نوین استفاده کنند.

راهکار‌های پیشنهادی برای بهبود نظام بانکداری اسلامی در ایران

الف. تشکیل یک نهاد مستقل نظارت شرعی: به‌جای اینکه هر بانک یک ناظر شرعی جداگانه داشته باشد، یک نهاد مستقل و ملی برای نظارت شرعی تشکیل شود که مستقیماً بر اجرای صحیح عقود اسلامی نظارت کند.

ب. استفاده از بانکداری دیجیتال و هوش مصنوعی: با تحلیل داده‌های مشتریان، می‌توان مدل‌های اعتباری بهتری ارائه داد و از تأخیر در پرداخت اقساط جلوگیری کرد.

ج. گسترش ابزار‌های مالی اسلامی: علاوه بر عقود سنتی، بانک‌های ایران باید از صکوک، تأمین مالی جمعی اسلامی و اوراق مشارکت با پشتوانه دارایی استفاده کنند.

د. کاهش نقش دولت در تخصیص منابع بانکی: دخالت دولت در سیاست‌های بانکی باعث شده منابع به سمت وام‌های تکلیفی هدایت شود که معمولاً بازدهی پایینی دارند. استقلال بانک‌ها در تخصیص منابع باعث بهبود کیفیت تسهیلات خواهد شد.

نتیجه‌گیری از نظام بانکداری اسلامی در ایران

اگرچه نظام بانکداری اسلامی در ایران به‌عنوان یک مدل جایگزین طراحی شده است، اما اجرای آن همچنان با چالش‌هایی مواجه است. عدم شفافیت در اجرای عقود، افزایش مطالبات معوق و کمبود نوآوری مالی از جمله مشکلات این سیستم است. برای ارتقای این نظام، بانک‌ها باید به سمت شفافیت، فناوری‌های جدید و ابزار‌های مالی مدرن حرکت کنند تا هم رضایت مشتریان افزایش یابد و هم از نظام ربوی فاصله بیشتری گرفته شود.

با توجه به مقایسه‌های انجام‌شده، رویکرد مالزی در اجرای نظام بانکداری اسلامی به دلیل انعطاف‌پذیری، تنوع در محصولات مالی، چارچوب قانونی قوی و سرمایه‌گذاری در آموزش، موفق‌تر ارزیابی می‌شود. ایران می‌تواند با بهره‌گیری از تجربیات موفق این کشورها، با حفظ اصول و موازین شرعی، به بهبود و توسعه نظام بانکداری اسلامی خود بپردازد.