آسیب‌شناسی شهر‌های جدید بوم‌آورد

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم وفناوری آنا؛ با رشد تصاعدی جمعیت شهرها از ابتدای قرن ۲۰ میلادی و تمرکز بیش از ظرفیت در مناطق شهری، نیاز به مسکن، زیرساخت ها و فرصت های شغلی جدید در جوامع شهری رشد چشمگیری یافت؛ عواملی که در نتیجه آن سیاست شهرهای جدید در دستور کار برنامه ریزان و مدیران شهری قرار گرفت. موضوع شهرهای جدید اگرچه قدمتی تاریخی دارد و مصادیق آن هم در ایران و هم در جهان به چشم می خورد، اما بعد از انقلاب صنعتی و همسو با رویکردهای شهرسازی معاصر، اقبال زیادی به آنها صورت گرفت که البته با ورود به مراحل اجرایی و مواجهه با مسائل چندبعدی اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی، زیرساختی، فرهنگی و سایر ابعاد، تا حد زیادی این روند کند و محدود شد. از جمله جنبه های انتقادی موضوع، تخریب گسترده منابع طبیعی بود که گاه بهره برداری تک بعدی منابع و مواهب زمین، آسیب های جبران ناپذیر را به محیط زیست وارد کرده است؛ موضوعی که در صورت عدم توجه، مخاطراتی را متوجه بشر و حیات در کره زمین خواهد کرد. 

در این راستا مرکز پژوهش‌های مجلس در پژوهشی عنوان «مطالعه تطبیقی تجارب بوم‌شهرها؛ آسیب‌شناسی شهر‌های جدید بوم‌آورد» بیان می‌کند که توسعه متوازن و مانا علاوه بر جنبه‌های اقتصادی، تغییر رویکرد در ابعاد اجتماعی و محیط‌زیستی را نیز طلب می‌کند. در زمینه مدیریت منابع‌طبیعی، رویکردی یکپارچه با هدف به حداقل رساندن استفاده از منابع و تکیه‌بر مواد تجدیدپذیر به‌منظور بهینه‌سازی حداکثری چرخه منابع‌طبیعی، انرژی و زباله در شهر‌ها مورد نیاز است. 

این گزارش بیان می‌کند که علاوه بر این، رویکرد مذکور باید رشد و توسعه سکونتگاه‌های انسانی و آسایش زیست و فعالیت شهروندان و ساکنان مناطق را به ارمغان آورده و پاسخی به مسائلی نظیر رشد نامتوازن جمعیت شهری و توزیع خدمات و امکانات در پهنه سرزمین باشد. با نگاه به شهر‌های مدرن و جوامع امروزی، مشاهده می‌شود که با افزایش روزافزون روند شهرنشینی و گسترش مداوم وسعت شهرها، مشکلات محیط‌زیستی نیز با همان سرعت در حال بروز و تشدید است؛ موضوعی که معضلات بزرگی را متوجه ماهیت شهر به‌عنوان موجودیتی اقتصادی-اجتماعی می‌کند.

در این گزارش مطرح می‌شود که رویکرد بوم‌شهر، از الگو‌های نوین در این مقوله برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان و کاهش تأثیر شهر‌ها بر منابع است. این رویکرد، تلاش می‌کند آسایش شهروندان و جامعه را با برنامه‌ریزی و مدیریت شهری یکپارچه و بهره‌گیری کامل از مزایای سیستم‌های اکولوژیکی افزایش دهد. همچنین به‌عنوان یک کاتالیزور برای تغییر و بهبود کیفیت محیطی در مناطق طبیعی و انسان‌ساخت برای نسل‌های آینده و ارتقای شرایط زیستی عمل می‌کند. اما به‌هنگام اجرا و در عرصه ظهور، گاه صرفاً ماهیت تبلیغاتی و تغییر وجهه بر تحقق اهداف این رویکرد سایه می‌افکند.

این گزارش ادامه می‌دهد که با وجود ارائه چشم‌اندازی روشن از آینده رویکرد بوم‌شهر، در تجارب اجرایی گاه هدف‌گذاری‌های اصلی کمتر مورد توجه واقع شده و از این عنوان و رویکرد به‌عنوان یک نشان (برندینگ) با جنبه تبلیغاتی استفاده می‌شود که محل نقد بسیاری از صاحب‌نظران است. در سال‌های اخیر، برخی کشور‌ها با محوریت بوم‌شهر، پروژه‌ها و آرمان‌شهر‌های ایدئال را معرفی کرده‌اند که بررسی دقیق‌تر مراحل اجرایی آنها تفاوت‌های آشکاری بین تبلیغات و واقعیت‌ها نشان‌می‌دهد. این گزارش به تشریح موانع اجرای بوم‌شهر و مشکلات ناشی از اجرای ناصحیح آن در نمونه‌های جهانی می‌پردازد و هشدار‌های لازم را به تصمیم‌گیران و برنامه‌ریزان ارائه می‌دهد. این تحلیل به‌منظور رد این الگو نیست؛ چراکه برنامه‌ها و سیاست‌های توسعه و پیشرفت کشور همواره بر حفظ و نگهداری محیط‌زیست تأکید داشته‌اند. 

این گزارش توضیح می‌دهد که اگرچه ایده‌پردازی و پیشنهاد بوم‌شهر‌های جدید در مرحله ایده و نظر امیدوارکننده به نظر می‌رسد، اما رویکرد‌های معطوف به موضوع شهر‌های جدید سبز و طبیعت‌محور گهگاه در سلسله‌مراتب اجرایی با موانع متعددی مواجه می‌شوند. از مهم‌ترین چالش‌ها در این زمینه می‌توان به چگونگی اجرا و پیاده‌سازی آنها اشاره کرد؛ چراکه حتی برترین ایده‌ها ممکن است در مواجهه با محدودیت‌های لجستیکی، مالی و سیاسی دچار تزلزل شوند. علاوه بر این، اثربخشی این رویکردها، بسته به بافت محلی ممکن است بسیار متفاوت باشد و تکرار موفقیت‌های به‌دست آمده دیگر را دشوار کند.

این گزارش ادامه می‌دهد که مقاومت در برابر تغییر نیز می‌تواند عاملی در جهت تضعیف تلاش‌ها برای ارائه رویکرد‌های نوآورانه باشد؛ موضوعی که نگرانی ذی‌نفعان در مورد مشکلات احتمالی و آثار نامطلوب بر منافع خود را ایجاد کرده و درنهایت تردید در پذیرش استراتژی‌های ناآشنا را در پی خواهد داشت. مضافاً پیچیدگی‌های سیاسی و بوروکراتیک فرایند‌های حکمرانی و تصمیم‌گیری برای شهر‌های جدید نیز موانع مهمی ایجاد می‌کند که به اختلال یا انحراف ابتکارات نوین از مسیر پیشرفت منجر خواهد شد. 

این گزارش مطرح می‌کند که با وجود تلاش‌های گسترده به‌منظور ترسیم خط‌مشی کلان در راستای دستیابی به بوم‌شهر ایدئال، این شهر‌ها اغلب با چالش‌هایی مواجه‌اند که از اهداف بلندپروازانه، برنامه‌ریزی پیچیده و موانع پیش‌بینی نشده ناشی است. از دلایل اصلی شکست برخی از آنها، دشواری در دستیابی به تعادل هماهنگ بین پایداری محیط‌زیستی و دوام اقتصادی است. در بسیاری از موارد، چشم‌انداز اولیه ایجاد یک محیط شهری خودکفا و سبز با جنبه‌های عملی جذب مشاغل و ساکنان در تضاد است که به فشار مالی و عدم ماندگاری طولانی‌مدت منجر می‌شود. 

این گزارش بیان می‌کند که یکی دیگر از عوامل مؤثر، زیرساخت‌های ناکافی و نحوه پیاده‌سازی فناوری‌های نوین است. بوم‌شهر‌ها اغلب به فناوری‌های پیشرفته و زیرساخت‌های نوآورانه برای به حداقل رساندن آثار زیست‌محیطی متکی هستند؛ با‌این‌حال اگر این راه‌حل‌ها به‌درستی یکپارچه نشده یا با مشکلات فنی مواجه شوند، می‌تواند مسیر عملکرد صحیح را مختل کرده و اعتماد عمومی را از بین ببرد. امری که درنهایت ممکن است به شکست در دستیابی به اهداف پایداری منجر شود.

در این گزارش آمده است که مشارکت جامعه و عوامل اجتماعی نقش مهمی در رشد و شکوفایی پروژه‌های بوم‌شهر دارند. ممکن است این شهر‌ها به‌دلیل عدم مشارکت در فرایند‌های تصمیم‌گیری یا آگاهی‌رسانی ضعیف و ارتباطات ناکافی در مورد مزایای زندگی، برای جلب حمایت و مشارکت عمومی کافی با مشکلاتی مواجه شود؛ بدون حمایت و مشارکت جامعه، اجرای سیاست‌ها و ابتکارات بوم‌شهر‌ها ناممکن می‌شود.

این گزارش براساس تحلیل نمونه‌های بوم شهر و نظریات پیرامون آن و همچنین نظر متخصصان، راهکار‌هایی را برای بهره گیری در فرآیند‌های سیاستگذاریو برنامه ریزی شهر‌های جدید در کشور ارائه داده و بیان می‌کند که تحقق بوم‌شهر نیازمند پایبندی به رویکرد‌های منطقی، متوازن و پایدار در همه ابعاد اجتماعی، اقتصادی، محیط‌زیستی و کالبدی است. این طرح‌ها نباید بلندپروازانه و نمادین باشند، زیرا انگیزه‌های نمادین و تغییر وجهه سیاسی به عدم تحقق یا توقف پروژه‌ها منجر می‌شود. برآورد‌های دقیق مالی و اقتصادی پروژه ضروری است. همچنین دوام مالی و کارآمدی اقتصاد شهری بوم‌شهر مستقیماً با زیست‌پذیری و هویت شهری آن مرتبط است و نیازمند الزامات و پروژه‌های هم‌زمان اقتصادی است. هزینه‌های هنگفت انجام شده در چهار نمونه بررسی‌شده، در مقایسه با میزان جمعیت‌پذیری، اشتغال و سرمایه‌گذاری جذب شده ناچیز است؛ لذا ارائه طرح‌های پیشرفت و توسعه نیازمند ملزومات انسانی، آموزشی، سرمایه‌گذاری و زیرساختی است. همگام‌سازی و ایجاد هماهنگی در فرایند‌های توسعه نیروی انسانی، آموزش و انتقال فناوری، سرمایه‌گذاری و تأمین زیرساخت‌ها در پروژه‌های بوم‌شهر از ارکان اساسی است و باید موردنظر سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان باشد و کاهش مداخلات دولتی در فرایند برنامه‌ریزی و اجرای پروژه و مشارکت و همکاری با بخش خصوصی متناسب با مخاطب هدف مورد توجه است.