هرآنچه لازم است درباره «تاب‌آوری» بدانیم

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، در روزگار ما افرادی هستند که به‌جای ناامیدی یا دور کردن خود از مشکلات، با مشکلات زندگی روبرو می‌شوند و آری گو به زندگی هستند. این بدان معنا نیست که آن‌ها نسبت به سایر افراد اندوه یا اضطراب کمتری را تجربه می‌کنند. این بدان معنی است که آن‌ها از مهارت‌های خود برای مقابله با چنین مشکلاتی به گونه‌ای استفاده می‌کنند که باعث تقویت و رشد آنها می‌شود و حتی در بسیاری از موارد، از مشکلات درس می‌گیرند و قوی‌تر از قبل می‌شوند. این رویکرد شخصی و فردی به «تاب‌آوری» معروف است و با این نام شناخته می‌شود.

در واقع تاب‌آوری توانایی «بازگشت» از تجربیات دشوار است. تاب‌آوری ویژگی‌ای نیست که مردم یا دارای آن باشند و یا نباشند. تاب‌آوری شامل رفتارها، افکار و اعمالی است که می توان آن را یاد گرفت و در دیگران انسان‌ها توسعه داد.

جنین والدمن و پاول زد جکسون در کتاب «راهنمای تاب‌آوری» می‌نویسند: درختان را در هنگام تندباد دیده‌‌اید؟ برخی از آن‌ها در معرض طوفان بلافاصله می‌شکنند و نابود می‌شوند، اما برخی دیگر هرچقدر وزش باد و طوفان سهمگین باشد، اگرچه شدت آن را حس می‌کنند، اما نمی‌شکنند. ریشه کن نمی‌شوند، تاب می‌آورند و قوی‌تر می‌شوند؛ هرچه خشک‌تر، شکننده‌تر و هرچه انعطاف پذیرتر، تاب‌آورتر! در مورد فلزات و مواد نیز همین طور است، اما انس‌ها چطور؟ تیم‌ها و سازمان‌ها چطور؟ ما در معرض استرس‌ها، حوادث، نگرانی‌ها و خسارت‌های بزرگ هستیم و با طوفان‌ها و تندباد‌های بی‌شماری مواجه می‌شویم.

آیا نیازمند ظرفیت بازگشتن از دشواری پایدار و ادامه دار و توانایی ترمیم خویشتن نیستیم؟ آیا نمی‌خواهیم نجات پیدا کنیم؟ آیا نمی‌خواهیم پس از طوفان قوی‌تر و توانمند‌تر ادامه دهیم؟ پاسخ چنین دغدغه‌های عظیمی در تاب‌آوری نهفته است.

* مطالعات تاب‌آوری

معنای تاب‌آوری شکست دادن شانس‌ها و تغییر شانس است، به زبانی ساده تاب‌‌آوری توانایی مقابله با شرایط سخت و پاسخ انعطاف‌پذیر به فشارها در مسیر زندگی است و به افراد توان مواجهه با مشکلات پیش رو را می‌دهد وباعث فائق آمدن بر سختی ها در جریان زندگی می‌شود و انسان با موقعیت های غیر منتظره کنار می‌آید. 

نازمحمد اونق (استادیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه پیام نور) به همراه همکارش علیرضا قربانی در مقاله‌ای با عنوان «بررسی مطالعات تاب‌آوری اجتماعی در برابر مخاطرات طبیعی در ایران» به این موضوع اشاره می‌کنند که تاب‌آوری به‌ واسطە چند بعدی بودن آن در رشته‌های مختلفی مورد پژوهش و استفاده قرارگرفته است. نظریه پردازن این حوزه معتقدند که تاب‌آوری از تفکر باستانی نشأت گرفته است و ابتدا در رشتە ریاضی و فیزیک توسعه پیدا کرده است.

* تعریف تاب‌‌آوری در فیزیک و پزشکی

در این مقاله آمده است که در فیزیک مفهوم تاب‌‌آوری به قابلیت بازگشت‌پذیری یک ماده به حالت اولیه پس از خمیدگی یا کشش اطلاق می‌شود و در پزشکی تاب‌آوری به توانایی بدن برای بازیابی و ترمیم اندازه و شکل اندام آسیب دیده اطلاق می‌شود. در بین رشته‌های علوم انسانی مختلف این واژه ابتدا در روانشناسی مورد استفاده قرار گرفت.

تاب‌آوری در حوزه روانشناسی به فرایند غلبه بر اثرات منفی یا قابلیت مواجهه موفق با تجربه‌های آزاردهنده و استرس‌زا اشاره دارد

* تاب‌‌آوری در حوزه روانشناسی

به زعم این پژوهشگران تاب‌‌آوری در حوزه روانشناسی به فرایند غلبه بر اثرات منفی یا قابلیت مواجهه موفق با تجربه‌های آزاردهنده و استرس‌زا اشاره دارد، هم چنین به پرهیز از مسیر‌های منفی ریسک‌آور اشاره دارد؛ بنابراین در تاب‌آوری روانشناختی که به تاب‌آوری فردی تمرکز دارد برای سنجش و عملیاتی کردن این مفهوم محقق تلاش می‌کند تا علائم موجود در زمینه استرس‌های ایجاد شده بر اثر بحران و بالا و شوک ناشی از آنها توجه کند و سعی کند تا افراد بتوانند بهزیستی عاطفی خود را بازیابی کنند.

این پژوهش بیان می‌کند که تاب‌آوری ظرفیتی برای مقاومت در برابر استرس و فاجعه است. روانشناسان همیشه سعی کرده‌اند که این قابلیت انسان را برای سازگاری و غلبه بر خطرو سختی‌ها افزایش دهند.

این پژوهش توضیح می‌دهد که در رشته روانشناسی و روانکاوی تاب‌آوری با کارهای گارمزی، ورنر و اسمیت در دهه 1940 مطرح شد و بعداً در دهه 1970 با کارهایی که ورنر در زمینۀ تاب‌آوری در رشد کودکان انجام داد اعتبار قابل ملاحظه‌ای کسب کرد در این حوزه مفهوم تاب‌آوری با ظرفیت انتخاب یک زندگی معتبر و حیاتی ارتباط دارد.

*  تاب‌‌آوری در مهندسی

این پژوهش مطرح می‌کند که در حوزه تاب‌آوری در مهندسی که توجه اصلی به مفهوم بازگشت به عقب است، اولین بار لودویگ و همکارانش در ۱۹۹۷ و هم چنین پیم‌در ۱۹۹۹ از این مفهوم در مهندسی استفاده کردند. آنها تمرکزشان بر این مسأله است که در یک سیستم خطی یا یک تخمین خطی در چه مدت زمانی یک متغییر جابه‌جا شده و به تعادل قبلی برمی‌گردد.

*  تاب‌‌آوری در برابر بلایای طبیعی

این پژوهش ادامه می‌دهد، در برابر بلایا اولین بار محققانی هم‌چون تورری و تیمرمن ازاین واژه استفاده کردند. در این حوزه تاب‌آوری بر خالف آسیبپ‌ذیری در نظرگرفته می‌شد و از نظر آنها شهر‌های آسیب‌پذیر به عنوان شهر‌های فاقد تاب‌آوری محسوب می‌شدند. از این دیدگاه دفتر کاهش بلایای سازمان ملل برای کاهش ریسک بالیای طبیعی استفاده می‌کرد.

کک و ساکداپولراک تاب‌آوری را در قابلیت‌ها و ظرفیت‌های افراد، سازمان‌ها و اجتماعات در تحمل، جذب، و سازگاری با انواع مختلف تهدید‌های اجتماعی و محیطی می‌دانند.

این پژوهش مطرح می‌کند، در ۲۰۰۵ بر اساس این دیدگاه چارچوبی با عنوان چارچوب هیوگو برای عمل احصا شد تا از آن برای اقدامات مربوط به کاهش ریسک بلایای طبیعی استفاده شود. ولی بعداً همین چرخه تقابل بین آسیب ‌پذیری با تاب‌آوری مورد نقد واقع شد و در ۲۰۱۵ چارچوب یکپارچه‌تری که ابعاد مختلفی را در بر می‌گرفت با عنوان چارچوب سندایی برای کاهش ریسک بلایای طبیعی معرفی شد. از نظر این چارچوب تاب‌آوری به معنی قابلیت و ظرفیت هر سیستم در مقاومت، جذب، ایجاد مانع و بازیابی در برابر اثرات مخاطرات به شیو‌های منظم و مؤثر است.

* ظرفیت‌های تاب‌آوری از دید کک و ساکداپولراک 

این پژوهش بیان می‌کند که کک و ساکداپولراک در ۲۰۱۳ به طور گسترده‌تری در مورد تاب‌آوری اجتماعی بحث کردند. آنها تاب‌آوری را در قابلیت‌ها و ظرفیت‌های افراد، سازمان‌ها و اجتماعات در تحمل، جذب، و سازگاری با انواع مختلف تهدید‌های اجتماعی و محیطی می‌دانند. از نظر آن‌ها تاب‌آوری سه ظرفیت اصلی را شامل می‌شود که عبارتند از:

• ظرفیت‌های مقابله،
• ظرفیت‌های سازگاری و تطبیق،
• و ظرفیت‌های دگرگونی.

* تاب‌آوری اجتماعی

بدین‌ترتیب نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که مفهوم تاب‌آوری پس از دهۀ ۱۹۴۰ میلادی ابتدا در روانشناسی، سپس در اکولوژی، مهندسی، در حوزه بلایا و سوانح طبیعی و درنهایت حوزه جامعه‌شناسی توسعه پیدا کرد و مفهوم تاب‌آوری اجتماعی شکل گرفت.

بر اساس یافته‌های سال‌ها تحقیقات تاب‌آوری، معنای تاب‌آوری یک مورد از توانایی فردی نیست. برخی از گروه‌ها و ساختار‌های اجتماعی ذاتاً تاب‌آور هستند، در حالی که برخی دیگر – اغلب در چالش‌برانگیزترین بخش‌های جامعه – به تلاش آگاهانه‌تری برای ایجاد تاب‌آوری نیاز دارند.