ریشه‌یابی آلودگی هوا در شهر بدون نفس

به گزارش خبرنگار گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، حدود دو دهه از زمان بحرانی شدن آلودگی هوا در پایتخت در ماه‌های سرد سال سپری می‌شود؛ ماه‌های آبان؛ آذر و دی که وارونگی هوا، تنفس شهروندان را با مشکل روبه‌رو می‌کند.

از نظر پژوهشگران، وارونگی هوا در فصل‌های پاییز و زمستان؛ زمانی رخ می‌دهد که لایه‌ای از هوای گرم بالای هوای سرد در مجاورت کره زمین قرار می‌گیرد. درچنین شرایطی، پایداری هوا ایجاد می‌شود و به جای آنکه با افزایش ارتفاع، کاهش دما داشته باشیم تا چند صد متر از سطح زمین با افزایش ارتفاع، افزایش دما وجود خواهد داشت. در کلانشهر تهران، شاخص کیفیت هوا در ماه‌های سرد (حدود یک دهه اخیر) همواره در وضعیت ناسالم برای همه و ناسالم برای گروه‌های حساس قرار داشته است.

شاخص کیفیت هوای شهر تهران در سال‌های اخیر

تهران؛ شهر از نفس افتاده

با حاکم شدن وارونگی هوا در سطح زمین به‌ویژه در مناطق شهری بزرگ و صنعتی، آلودگی‌های تولیدشده توسط منابع آلاینده مانند خودروها، کارخانه‌ها و لوازم گرمازای منازل به دلیل سنگین بودن هوای سرد و عدم تمایل این هوا به صعود و انبساط و ترکیب آن با هوای فوقانی در سطح زمین متراکم شده و سبب افزایش غلظت آلاینده‌ها در درون هوای استنشاقی انسان می‌شود و در نتیجه، مشکلات تنفسی را برای شهروندان به همراه می‌آورد.

سردرد، کاهش هوشیاری، حمله قلبی، سوزش چشم، خس خس سینه، تنگی و سفتی قفسه سینه، عفونت دستگاه تنفسی، تحریک ریه، سرفه و افزایش فشار خون ازجمله مشکلاتی است که ارتباط مستقیمی با عوارض ناشی از زندگی در کلان‌شهرهایی چون تهران دودی شده است.

برآورد تعداد مرگ‌های منتسب به شهر تهران در سال1400

بر اساس اطلاعات شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، شاخص آلودگی هوای تهران تا روز (۶ آذر ۱۴۰۲) با عدد ۱۳۶ در وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس جامعه قرار داشت، شاخص آلاینده هوای پایتخت طی ۲۴ ساعت گذشته نیز با میانگین ۱۴۷ درشرایط آلوده بود.

آسمان تهران و دیگر کلان‌شهرهای کشور را سراسر دود گرفته است و شهروندان ساکن در آن‌ها روزهای سختی را سپری می‌کنند، راه تنفس بر شهروندان تنگ شده است، به همین مناسبت در این گزارش تلاش خواهیم کرد با ارجاع به برخی از مهم‌ترین پژوهش‌های مرتبط به بحث آلودگی هوا، مروری داشته باشیم بر آنچه پژوهشگران برای بهبود این وضعیت پیشنهاد داده‌اند.  

منشأیابی آلودگی هوا در کشور

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در پژوهشی با عنوان «بررسی مطالعات منشأیابی آلودگی هوا در کشور به همراه ارائه راه‌کارهای بهبود» به گسترش شهرنشینی و افزایش انتشار آلاینده‌ها در محیط، اشاره می‌کند و بر این نکته تاکید دارد که این موضوع باعث شده است آلودگی هوا به عنوان یکی از معضلات اصلی کلانشهرها قلمداد شود.

در این گزارش آمده است: این پدیده هرساله خسارات جبران ناپذیری را متوجه کشور‌ها می‌کند و از همین روی برنامه‌ریزی برای مدیریت و کاهش مخاطرات آن در دستور کار ویژه مسئولان و سیاستگذاران شهری و کشوری قرار دارد.

نخستین گام برای برنامه ریزی شناخت دقیق ابعاد مسئله است که این مهم از پایش کارا و گسترده ترکیبات آلاینده فراهم می‌آید. نتایج مطالعات موید ضرورت بررسی وضعیت آلاینده‌های هوا و ترکیبات شیمیایی به کار رفته در آن‌هاست تا با مطالعه روند فصلی آلاینده‌ها و تعیین منابع احتمالی آنها، امکان بررسی دقیق‌تر پدیده آلودگی هوا، منشأ تولید و عوامل مؤثر بر تشدید یا کاهش آن فراهم شود.

تعداد روزهای آلوده در شهر تهران طی دهه اخیر

تعیین عوامل مؤثر بر این پدیده و برآورد اثر آن‌ها به اولویت‌بندی راهکار‌ها و چگونگی سرمایه گذاری‌ها و سیاستگذاری‌ها برای مقابله با این پدیده کمک می‌کند. در این میان دو روش استفاده از ضرایب انتشار و فهرست کامل آن تحت عنوان سیاهه انتشار و نیز روش سهم بندی منابع به عنوان دو روش کلی در منشأیابی آلاینده‌ها معرفی شدند. با توجه به اینکه مطالعات سیاهه انتشار به صورت متوسط سالانه گزارش می‌شود و تغییرات ایجاد شده در نوع سوخت و فرآیند‌های صنایع، ممکن است به خوبی منعکس نگردد؛ بنابراین برنامه مدون پایش و نمونه برداری از آلاینده‌های مسئول و بحرانی در هر کلان‌شهر در طی بازه‌های زمانی مطلوب، امکان تعیین درصد مشارکت منابع مختلف را روشن‌تر می‌سازد.

این اشراف از وضعیت تولید انتشار منابع و سهم مشارکتی آن‌ها از تولید آلاینده ها، امکان اتخاذ تصمیم‌های مدیریتی جامع و سیاست و قانونگذاری دقیق‌تر را فراهم می‌کند. لازم به ذکر است، عواملی این همگرایی در جمع‌بندی نتایج ومطالعات را محدودتر کرده و نقش مراکز پژوهشی و دانشگاهی را در این میان پررنگ‌تر می‌سازد.

همچنین، با انجام مطالعات منشأیابی و مشخص شدن نقش هر یک از منابع، اولویت راهکار‌های کنترلی شفاف‌تر گشته و حتی رویکرد کاهش آلاینده از مبدأ را تبیین خواهد کرد.

در این گزارش ابتدا روش‌های تعیین منابع و سهم انتشار آلاینده‌ها آورده شده است. در ادامه به وضعیت انجام مطالعات منشأیابی در جهان اشاره شده و سپس مطالعات کلیدی صورت گرفته در کشور در این خصوص گردآوری شده است. در بخش پایانی، وضعیت مطالعات منشأیابی کشور جمع بندی شده و پیشنهادات لازم جهت بهبود مطالعات منشأیابی ارائه شده است تا با کاربست آن‌ها ضمن یافتن دقیق منابع انتشار، سیاستگذاری و برنامه ریزی پویا جهت کاهش انتشار آلاینده‌های هوا اتخاذ شود.

پویایی شناسی آلودگی هوا

بین پژوهش‌های انجام شده پژوهشی هست با عنوان‌ «‌پویایی شناسی آلودگی هوا»، این گزارش نیز به کوشش مرکز پژوهش‌های مجلس انجام شده است.

در این گزارش آمده است: آلودگی هوا ازجمله معضلات محیط‌زیستی است که بســیاری از کشورهای جهان با آن دست‌به‌گریبان هستند. بررسی وضعیت کشورهای مختلف از نظر آلودگی هوای ذرات معلق نشان می‌دهد ایران در ســال 2022 در رتبه 21 آلوده‌ترین کشورهای جهان قرار داشته که بیش از 6 برابر دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی و بیش از 5/2 برابر استاندارد ملی ایران بوده است. مقایسه نتایج مربوطه برای سال‌های مختلف بیانگر سیر صعودی آلاینده در کشور طی پنج سال اخیر است. در این گزارش تلاش شده است معضل آلودگی هوای شهرهای کشور با استفاده از مدل علی و حلقوی مورد تحلیل پویایی‌شناسی قرار گیــرد.

در نقطه مرکزی این مدل به تولید آلودگی اشاره‌ شده است که به طبع شامل منابع انتشار آلاینده‌های ثابت و متحرک در کنار آلاینده‌های طبیعی است. منابع انتشــار متحرک عبارت‌اند از: خودروها، موتورسیکلت‌ها و سیستم حمل‌ونقل عمومی که میزان آلایندگی آن‌ها تحت تأثیر مقدار ترافیک نیز است.

سهم وسایل نقلیه در انتشار ذرات معلق در حالت ترکیبی

 از طرف دیگر منابع انتشــار ثابت شامل آلودگی ناشی از مصرف انرژی در صنعت و بخش خانگی است که تحت تأثیر کیفیت ســوخت قرار دارد. از دیگر منابع انتشار آلاینده‌ها می‌توان به پایانه‌های مسافربری و جایگاه‌های سوخت اشاره کرد که سالیانه مقدار زیادی آلودگی را وارد هوای شهر می‌کنند.

الگوی توسعه شهری و توسعه متوازن شهرها از عواملی هستند که موجب تشدید آلودگی هوا و کاهش خود پالایی محیطی می‌شوند. از طرف دیگر توسعه نامتوازن شهری عواقبی چون تمرکز مراکز تولید و جذب سفر را به دنبال دارد که موجب افزایش نیاز به سفرهای بین منطقه‌ای شده و آلودگی بیشتر از منابع انتشار متحرک را به همراه می‌آورد.

کاهش کیفیت هوا پیامدهای مختلفی را به همراه دارد که در اثر آن جامعه به شکل متقابل واکنش‌هایی را خواهد داشت. اصلی‌ترین پیامد کاهش کیفیت هوا افزایش خسارات سلامتی است که موجب مرگ‌ومیر و افزایش معنادار بیماری‌های مختلف می‌شود. وضعیت اقتصادی نامطلوب اگرچه ممکن است تا حدودی استفاده از خودروهای شخصی را به دلیل افزایش هزینه‌ها کاهش دهد؛ اما از طرف دیگر موجب کاهش کیفیت نگهداری و سرویس آن‌ها شده و می‌تواند میزان انتشار آلاینده‌ها را افزایش دهد.

شماتیک پیامدهای آلودگی هوا بر سلامت

از دیگر نتایج افت شرایط اقتصادی کاهش اختصاص منابع به حمل‌ونقل عمومی است که درنتیجه نوسازی و بازسازی آن‌ها را دچار چالش کرده و این اتفاق موجب کاهش کیفیت وسایل نقلیه عمومی و درنتیجه افزایش انتشار آلودگی از این بخش می‌شود.

 راهکارهای اثربخش برای کنترل آلودگی هوا 

از طرف دیگر افت شرایط اقتصادی افزایش انگیزه اصلاح الگوی مصرف را به همراه دارد که به استفاده بهینه‌تر منابع و ارتقای فرایندها و فنّاوری‌های استفاده‌کننده و همچنین افزایش کیفیت سوخت می‌انجامد. علاوه بر ترافیک، کیفیت خودروها، موتورسیکلت‌ها و وسایل نقلیه عمومی عامل دیگری در میزان انتشــار آلاینده‌های هواست. افزایش کیفیت حکمرانی در مسائل مربوط به ترافیک و حمل‌ونقل ازجمله راهکارهای اثربخشی شمرده می‌شود که به‌منظور کاهش انتشار آلاینده‌های هوا در دسترس اســت.

افزایش کیفیت حکمرانی می‌تواند به شکل‌های مختلفی مانند غیرحضوری شدن خدمات، واقعی سازی قیمت سوخت و ارتقای برنامه‌ریزی حمل‌ونقل شهری فرصت بروز پیدا کند. افزایش کیفیت حکمرانی نیز می‌تواند به اتخاذ و یا تسریع در پیاده‌سازی و کیفیت سیاست‌ها منجر شود.

از طرفی وضع قوانین و تدوین برنامه‌های جامع مدیریت هوا و اجرای کارآمد آن و وضع تعرفه‌های گمرکی و تخصیص اثربخش منابع مالی به‌منظور نوسازی و بازسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی ازجمله نتایج بهبود کیفیت حکمرانی در موضوع کیفیت هواست. به‌طورکلی افزایش کیفیت حکمرانی می‌تواند به اتخاذ راهکارهای اثربخش برای کنترل آلودگی هوا و پیاده‌سازی کاراتر آن‌ها شود.

آسیب‌شناسی قوانین آلودگی هوای کشور

در نهایت اینکه یکی از موضوعاتی که در پژوهش‌های مختلفی بدان پرداخته شده است، مسئله ساختار مدیرات کلان کشور در بحث کنترل آلودگی هواست. بخش مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس پژوهشی انجام داده است با عنوان «بررسی تطبیقی و تقنینی بحران آلودگی هوا در کلان‌شهرهای کشور(آسیب شناسی قوانین آلودگی هوای کشور)» که مبتنی بر همین ایده به ساختارهای اداری و سازمانی و قوانین مرتبط با موضوع آلودگی هوای کشور می‌پردازد.

در این پژوهش آمده است: توفیق در مبارزه با آلودگی هوا پیش از اجرای طرح‌های متعدد جهت کنترل و کاهش انتشار آالیندگی، وجود ساختار مدیریت کلان در راستای راهبرد‌های سازمانی است. وجود ساختار حاکمیتی، روال‌ها و رویه‌های سازمانی نقش مهمی در نحوه اجرای برنامه‌های کاهش آلودگی هوا در افق کوتاه مدت و بلندمدت دارند؛ بنابراین به منظور ارزیابی و بهبود ساختارهاي کلان، گام نخست ايجاد شناخت از وضع موجود و بررسي ابعاد شرايط حاکم است.

در اسناد بالادستی تأکیدات متعددی مبنی بر اهمیت محیط زيست در برنامه‌ها و طرح‌ها وجود دارد. از طرفي قوانین و مصوبات متنوعی تاکنون به دستگاه‌های مختلف جهت مبارزه با آلودگي هوا ابلاغ شده است. بررسی‌های مختلف درخصوص ساختار سازمان حفاظت محیط زيست به عنوان مهم‌ترين نهاد متولی آلودگی هوا در کشور نشاندهنده کاستی‌هایی درخصوص ساختار سازمانی و ارتباطات و رويه‌های موجود در خارج و داخل سازمان است؛ البته ضعف در حوزه نرم‌افزاری و نیروی انسانی نیز موضوعی است که در اجرای وظايف اين دستگاه در حوزه آلودگی هوا موانعی به وجود آورده است.

از طرفی ناهماهنگی نهادهای درگیر در مسئله آلودگی هوا، نبود روال و رويه‌های نظام‌مند، عدم اولويت مسائل زيست‌‎محیطی و آلودگی هوا در اجرای مأموريت‌های مختلف، فقدان نظام و ساختار پويا و چابک، دوباره‌کاری و تداخل فعالیت‌ها در ايجاد موانع سازمانی و ساختاری فعلي مؤثر بوده‌اند.

در شرايطی که حجم فعالیت و تصدی‌گری دولت در اقتصاد قابل توجه باشد؛ بديهی است که دولت يکی از نهادهای آلاینده محیط زيست است؛ بنابراین حضور سازمانی از بدنه دولت، مانند سازمان حفاظت محیط زيست، به عنوان ناظر اجرای مصوبات و قوانین زيست محیطی، می‌تواند منجر به بروز تناقضاتی در اجرای وظايف اين سازمان شود.

مهم‌تر آنکه به دلیل اينکه در بسیاری از حوزه‌های فعالیت‌هایی نظیر صنعت، دولت يکی از متولیان اصلي امر است، نقش سازمان حفاظت محیط زيست در تلاش برای نظارت بر موضوع آلودگی هوا و اجرای مصوبات به يک نقش چانه‌زنی و رايزنی تبديل شده است و عملاً ضمانت اجرایی جهت اعمال سختگیرانه مقررات در موضوع آلودگي هوا وجود ندارد.

جهت ايجاد ساختار حاکمیتی منسجم در کاهش آلودگی هوا، لازم است سازمان حفاظت محیط‌‌زيست از درون تقويت شده و نیروی انسانی ماهر و کارآمد به اختیار بگیرد. در بُعد بیرونی نیز بايد ضمانت‌های اجرايی غیر قضايی به منظور امکان پیگیری مؤثرتر به سازمان واگذار شود.

جمع‌بندی/ در جست‌وجوی راه‌کار‌های اثر بخش

نتایج پژوهش‌های بررسی شده نشان می‌دهد که مسئله آلودگی هوا مربوط به امروز و دیروز کلان‌شهرهای کشور نیست و نزدیک به دو دهه است که فصل مشترک روز‌های سرد سال بوده است. نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهد: موضوعاتی مانند سوخت آلاینده، خودرو بی‌کیفیت، کمبود حمل‌ونقل عمومی، از بین بردن باغ‌های شهری که حکم ریه‌های شهر را داشتند، هزینه کردن منابع درآمدی بالقوه و بالفعل شهر اعم از منابع مالی و فضا‌های شهری صرفا برای بزرگراه‌سازی و خودرومحوری و مواردی از این قبیل تاثیر مستقیم بر وضعیت آلودگی کلان‌شهر‌های کشور داشته‌اند.

درمجموع نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهد؛ افزایش کیفیت حکمرانی در مسائل مربوط به ترافیک شهری، حمل‌ونقل عمومی و اصلاح الگوی مصرف ازجمله راه‌کار‌های اثربخشی شمرده می‌شود که به‌منظور کاهش انتشار آلاینده‌های هوا در دسترس است.

در تحلیل آخر آلودگی هوا پیامد‌های منفی بسیاری را در بخش‌های مختلف کشور نظیر تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها، ادارات و کسب‌وکارها، مهاجرت نخبگان، کاهش کیفیت زندگی و خسارت به مردم ازنظر سلامت روحی و روانی را به همراه داشته است. با این همه آخرین قانون جامع در حوزه آلودگی هوا، قانون هوای پاک است که در سال ۱۳۹۶ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد. به‌طور خلاصه از بین ۵۶ ماده مقرر در قانون هوای پاک و آیین‌نامه فنی آن اجرای ۲۲ ماده به‌صورت ضعیف، ۱۷ ماده متوسط و ۱۷ ماده خوب، برآورد کارشناسی شده است؛ بنابراین بیشترین وزن کیفیت اجرا به ترتیب مربوط به اجرای ضعیف، اجرای متوسط و خوب بوده است.

با این توصیفات به‌طورکلی دستگاه‌های اجرایی به‌رغم تلاش‌هایی که داشته‌اند در اجرای قانون هوای پاک و آیین‌نامه فنی آن عملکرد ضعیف رو به متوسطی از خود نشان داده‌اند. 

انتهای پیام/

هادی مومنی