توسط متخصصان یک شرکت دانشبنیان؛
یادداشت| محمدمهدی سیدناصری
«چت جی‌پی‌تی» و حقوق کودکان
حمایت از حقوق کودکان در محیط دیجیتال هزینه اجتماعی است که فراهم آورندگان محیط دیجیتال، از شرکت‌ها گرفته تا والدین و سرپرستان کودک آن را می‌پردازند.
گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، محمدمهدی سیدناصری ـ مسابقه‌ای در جریان است و شرکت‌ها میلیارد‌ها دلار برای چت ربات‌های آنلاین قدرتمند خرج می‌کنند و راه‌های جدیدی برای ادغام آن‌ها در زندگی روزمره ما انسان‌ها پیدا می‌کنند. «چت جی‌پی‌تی» ChatGPT، مدل زبان هوش مصنوعی از OpenAI، از ماه نوامبر به دلیل توانایی آن در پاسخگویی فوری به سوالات پیچیده، خبرساز شده است. چت جی پی تی می‌تواند شعر بنویسد، کد تولید کند، برای تعطیلات برنامه‌ریزی کند و زبان‌ها را در عرض چند ثانیه ترجمه کند.
«چت جی‌پی‌تی» یک چت ربات پرطرفدار هوش مصنوعی است که در میان کاربران تمام گروه‌های سنی محبوبیت پیدا کرده است. با این حال، با توجه به اینکه بسیاری از کودکان اکنون از چت بات‌ها به عنوان منبع سرگرمی و یادگیری استفاده می‌کنند، نگرانی‌هایی در مورد ایمنی «چت جی‌پی‌تی» برای کودکان مطرح شده است. این نکته را نباید فراموش کرد که «چت جی‌پی‌تی» به طور خاص برای کودکان طراحی نشده است، و مهم است که توجه داشته باشید که هنوز در حال توسعه است. به عنوان یک مدل زبان، «چت جی‌پی‌تی» بر روی مجموعه داده عظیمی از متن در اینترنت آموزش داده شده است، که شامل طیف وسیعی از محتوا، از جمله مواردی است که ممکن است برای کودکان مناسب نباشد. بنابراین، تعامل کودکان با «چت جی‌پی‌تی» بدون نظارت بزرگسالان توصیه نمی‌شود. حال در این فضای بی انتها و پرخطر برای کودکان تکالیف دولت‌ها برای حمایت از حقوق کودکان چیست؟
تکنولوژی‌های مدرن از مرز‌های جغرافیایی گذشته است
با توجه به سرعت پیشرفت تکنولوژی‌های دیجیتال و نفوذ فضای مجازی در زندگی انسان‌ها، فرصت مقاومتِ جوامع در مقابل پدیده‌های جدید از بین رفته است و همه جوامع در مدت کوتاهی در مسیر جریان قرار گرفته و آن را می‌پذیرند و این همان روند جهانی شدن است که اجتناب ناپذیر به نظر می‌رسد.
امروزه محیط دیجیتال چنان با زندگی انسان‌ها عجین شده است که در عرصه فرهنگ و ارزش‌ها، خود را به عنوان مبنایی‌ترین پایه و ستون شکل‌گیری نظام اجتماعی نشان می‌دهد و می‌توان گفت تکنولوژی‌های مدرن از مرز‌های جغرافیایی گذشته و به عمق مرز‌های ارزشی، فرهنگی و نظام‌های اجتماعی نفوذ کرده، تأثیر گذاشته و آدمی در مقابل این امر پویا و رونده راه فراری ندارد. به عقیده بسیاری از کارشناسان یکی از مهم‌ترین اقشار جامعه در مواجه با خطرات و تهدیدات دنیای دیجیتال، کودکان هستند.
باید گفت اهمیت و تأثیر رسانه‌ها و سرگرمی‌های مجازی و دنیای دیجیتال در شکل‌دهی افکار و رفتار کودکان دارای تأثیری عمیق است‌که می‌تواند نظام‌های اجتماعی را تحت تأثیرات مثبت و منفی خود قرار دهد.
امروزه دسترسی آزاد و آسان کودکان به فضای مجازی و دنیای اینترنت چنان افزایش یافته که ساختار‌های اجتماعی جدیدی حول این فضا در حال شکل‌گیری است و باعث افزایش سرعت تغییرات و به هم خوردن نظم سنتی در تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش کودکان شده است. در کنار همه‌ی این پیشرفت‌ها، کرونا به عنوان مهمانی ناخوانده با ایجاد شوک، سبب شتاب در روند تحولات دیجیتال شد.
«چت جی‌پی‌تی» پدیده‌ای جدید در دنیای تکنولوژی کودکان
در این دوران خانواده‌ها در‌هر قشر و فرهنگی به صورت خودخواسته کودکان را پای گوشی، تبلت، کامپیوتر و ... نشاندند و کودکان، بیش از پیش غرق در دنیای دیجیتال و فضای مجازی شده و رد پای تکنولوژی و دنیای دیجیتال در زندگی آن‌ها پررنگ‌تر و جدی‌تر شد. امروزه کودکان از طریق پیامک، تماس ویدیویی یا اینستاگرام با دوستان خود در ارتباط هستند و همزمان در چند فضای مجازی مختلف فعال بوده و اطلاعات شخصی زیادی از خود روی اینترنت به جا می‌گذارند و چنان به نظر می‌رسد که همیشه یک یا چند مهمان مجازی در خانه حضور دارد. در کنار آن استفاده از فضای سه بُعدی متاورس و بازی‌هایی همچون ماینکرافت، روبلاکس و ... در سطح بسیار بالایی وارد زندگی کودکان شده و کودکان با جهانی فراواقعی و آواتار‌های سفارشی روبه‌رو هستند و در این چند ماه اخیر چت جی پی تی به عنوان پدیده‌ای جدید در دنیای تکنولوژی وارد زندگی کودکان شده است.
با توجه به این که اهمیت و تأثیر منفی رسانه‌ها و سرگرمی‌های دیجیتال و دنیای مجازی در کودکان برکسی پوشیده نیست، موضوعِ جدیِ حمایت از حقوق کودکان در برابر این فناوری شگفت انگیز و پرقدرت یکی از مباحث علمی و اجتماعی مهم این روزهاست. به بیان دیگر دستاورد‌های بشری، فرصت‌های جدیدی را برای تحقق حقوق کودکان در این فضا به وجود آورده است که باید مورد توجه قرار بگیرد و با این حال نباید خطرات این دنیای جدید در نقض یا سوءاستفاده از حقوق کودکان را نادیده گرفت. منظور از کودک در این نوشتار به استناد اکثر اسناد حقوق بشری، شخصی است که به سن ۱۸ سالگی نرسیده است. همان‌طور که کنوانسیون حقوق کودک در ماده ۱ خود بیان می‌دارد:«از نظر کنوانسیون حاضر منظور از کودک هر فرد انسانی زیر ۱۸ سال است، مگر اینکه طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود».
حمایت برخط (آنلاین) از کودکان باید با راهبرد‌ها و سیاست‌گذاری‌های جامع دولت‌ها همگام شود
فرصت‌های موجود برای تحقق حقوق کودکان و حمایت از آنان در دنیای دیجیتال مستلزم تمهیدات گسترده تقنینی، اداری و احتیاطی است. دولت‌ها باید مقررات داخلی خود را مرور و در صورت نیاز، مبادرت به بروزرسانی یا تقنین مطابق با حقوق مصرح در کنوانسیون حقوق کودک و پروتکل‌های اختیاری آن (پروتکل در خصوص فروش، فحشا و هرزه‌نگاری کودکان و پروتکل در خصوص به کارگیری کودکان در مخاصمات مسلحانه) کنند. تنقیح مقررات داخلی با توجه به اسناد پیش‌گفته به منظور تضمین حقوق کودکان در دنیای دیجیتال است. از طرف دیگر، حمایت برخط (آنلاین) از کودکان باید با راهبرد‌ها و سیاست‌گذاری‌های جامع دولت‌ها همگام شود.
دولت‌ها در نتیجه مکلف هستند نیاز‌های کودکان در معرض خطر را برآورده ساخته و در صورت لزوم اطلاعات مناسب را در اختیار این دسته از کودکان قرار دهند. همچنین، به منظور هماهنگی میان‌بخشی و افزایش بهره‌وری، دولت‌ها باید نهادی را مأمور هماهنگ کردن سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های دولتی کنند. طبیعی است دولت‌ها وظیفه دارند برای تحقق حقوق کودکان در دنیای دیجیتال مبادرت به تخصیص منابع انسانی و مالی در این حوزه کنند، زیرا اثرگذاری تقنینی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در این حوزه مستلزم پوشش حداکثری کودکان است. از دیگر تکالیف مهم دولت‌ها در تحقق حقوق کودکان در محیط دیجیتال، همانا جمع‌آوری داده و پژوهش است.
داده‌ها و پژوهش‌های به‌روز برای فهم آثار دنیای دیجیتال بر کودکان و ارزیابی اثربخشی مداخلات دولتی بسیار اهمیت دارد. نهاد‌های حقوق بشری ملی مانند مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک وزارت دادگستری موظف هستند وضعیت حقوق کودکان در دنیای دیجیتال را پایش کرده و شکایات کودکان در مورد نقض حقوقشان را دریافت و بررسی کنند. همچنین در صورت وجود دیگر نهاد‌های پایش مستقل، نهاد‌های حقوق بشری ملی موظف هستند با این نهاد‌ها همکاری کنند.
دولت‌ها همچنین مکلف هستند حقوق کودک در دنیای دیجیتال را برای همه به طور عام، و برای اشخاصی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم با کودکان در ارتباط هستند به طور خاص، اطلاع‌رسانی‌کنند.
همچنین دولت‌ها باید برنامه‌های آموزشی برای کودکان، والدین، سرپرستان قانونی، عموم مردم و مسئولین را تسهیل کنند تا از این طریق دانش عمومی نسبت به فرصت‌ها و چالش‌های حقوق کودکان در دنیای دیجیتال را ارتقا بخشند. جامعه مدنی شامل انجمن‌های حمایت از‌کودکان و نیز سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه حقوق کودکان و دنیای دیجیتال باید در توسعه، اعمال، پایش و ارزیابی مقررات، سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های مربوط به حقوق کودکان مشارکت فعال داشته باشند.
خدمات و محصولات شرکت‌ها و مؤسسات تجاری از جمله شامل مؤسسات غیرانتفاعی، حقوق کودکان در دنیای دیجیتال را به طور مستقیم و غیرمستقیم متأثر می‌کنند. در همین راستا بخش تجاری باید حقوق کودکان را رعایت کرده و در صورت نقض این حقوق، جبران خسارت مقتضی کند. دولت‌ها موظف هستند تضمین کنند که بخش تجاری تکالیف خود را ایفا می‌کند. در حوزه تبلیغات و بازاریابی تجاری، دولت‌ها موظف‌اند مصالح عالیه کودکان را در بالاترین اولویت قوانین تبلیغاتی و بازاریابی قرار دهند. دولت‌ها در نهایت موظف هستند سازوکار‌های قضایی و غیرقضایی جبران خسارت مؤثر و متناسب برای نقض حقوق کودکان در دنیای دیجیتال را در دسترس همه کودکان و سرپرستان قانونی آن‌ها بگذارند.
سخن آخر
هم‌اکنون شاهد تولد نسلی از انسان‌ها هستیم که از ابتدای کودکی چشم به دنیای تکنولوژی و ابزار هوشمند گشوده‌اند که به مراتب از لحاظ سواد دیجیتال، سواد عمومی، سواد مالی و حقوقی بالاتر از پیشینیان خود هستند، اما از نظر ارتباط با دنیای واقعی و تعاملات انسانی به مراتب ضعیف‌تر بوده و با پدیده‌های احساسی بیگانه هستند. باید توجه کرد که در این فضای بی‌انت‌ها و پرسرعت مجازی خطرات بسیاری کودکان را تهدید می‌کند و شرایطی فراهم می‌شود که حقوق آنان نقض یا محدود گردد. تفسیر عمومی شماره ۲۵ کمیته حقوق کودک باید در کنار دیگر تفاسیر عمومی، اسناد مصوب، روز‌های گفتگو‌ی عمومی و بیانیه‌های شفاهی و ماهوی کمیته حقوق کودک مورد مداقه قرار گیرد.
اهمیت این تفسیر عمومی در برجسته کردن تفاوت محیطی است که در سال‌های اخیر حضور کودکان در آن پررنگ شده است. حقوق مورد اشاره در این تفسیر عمومی به تفصیل در تفاسیر عمومی و اسناد تکمیلی کمیته حقوق کودک پیش‌تر مورد توجه قرار گرفته اند، اما محوریت دنیای دیجیتال، کمیته را بر آن داشت تا برای این محیط مبادرت به تکرار و تاکید بر این حقوق کنند.
در دوران دیجیتال امروز، دوران کودکی هم زمان در محیط‌های آنلاین و آفلاین می‌گذرد. در صورتی که از حقوق کودکان در یک محیط حمایت نشود در محیط دیگر نیز حقوق آن‌ها به خطر می‌افتد. می‌توان راه حل را در مسئول کردن ارائه دهندگان و بسترسازان محیط دیجیتال دانست. به بیان دیگر، حمایت از حقوق کودکان در محیط دیجیتال هزینه اجتماعی است که فراهم آورندگان محیط دیجیتال، از شرکت‌ها گرفته تا والدین و سرپرستان کودک، می‌پردازند.
بهره‌گیری از رهنمود‌های کمیته حقوق کودک، به عنوان نهاد تخصصی حقوق کودکان در سطح جامعه بین‌المللی، می‌تواند در تضمین حقوق این دسته از اعضای خانواده بشری بسیار راهگشا باشد. در آخر باید خاطر نشان کرد که تکنولوژی بیشتر از این که ذاتاً فناورانه باشد، ماهیتی اخلاقی، فرهنگی و انسانی دارد که به خودی خود مخرب نیست و نحوه‌ی استفاده از آن است که بسیار مهم است و عدم توجه به اخلاق در مواجه با تکنولوژی در عصر حاضر سبب خلق پلتفرم‌ها و خدماتی از فناوری‌های هوش مصنوعی شده است که خارج از اراده و کنترل بشر است و در آینده‌ای نه چندان دور و با ادامه این روند شاهد شکل‌گیری نظم نوینی در اجتماع بشری خواهیم بود که در روش مواجهه با جامعه و قانون اثرگذار خواهد بود.
گفتنی است، محمدمهدی سیدناصری مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان و نویسنده و مترجم کتاب‌هایی همچون: «آموزش حقوق و فرهنگ شهروندی به کودکان»، «حمایت از حقوق کودکان در اسناد سازمان ملل متحد»، «حمایت از حقوق کودکان از منظر حقوق بین‌الملل بشردوستانه» و «آموزش حقوق فردی و اجتماعی به کودکان» است.
انتهای پیام/
آنا گزارش می دهد؛
