به گزارش گروه رسانه های دیگر خبرگزاری آنا، روز چهارشنبه محمد باقر قالیباف در راس هیات پارلمانی کشورمان برای حضور در شانزدهمین اجلاس اتحادیه بین‌المجالس کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی(PUIC) که با موضوعات محوری «فلسطین، مهاجرت و افغانستان» به میزبانی مجلس ترکیه برگزار می‌شود، راهی استانبول شد. قالیباف تا روز جمعه با برخی از مقامات ترکیه و ازجمله رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور دیدار و گفت‌وگو کرده است. وی در کنار موضوع محوری سفرش، از دیدار و رایزنی با تجار و بازرگانان ایرانی و ترکیه‌ای برای تسهیل روابط اقتصادی و حمایت از بخش‌های خصوصی دو کشور نیز خبر داده است. قالیباف همچنین شب گذشته در جمع فعالان اقتصادی و تجار ایرانی در ترکیه گفته است در دولت و مجلس اولویت را توسعه روابط با همسایگان و کشورهای اسلامی قرار داده‌ایم و این یک اراده جدی و محکم است و براین اساس مصمم هستیم تجارت دوجانبه را در اولویت قرار دهیم. وی از یک خبر خوب هم رونمایی کرد و آن، «سند همکاری جامع ایران و ترکیه» است که به گفته رئیس مجلس، درحال نهایی شدن است. درخصوص اهمیت این سفر به دو جنبه می‌توان اشاره داشت. اولی کاهش ۶۴ درصدی تجارت دوطرفه است که بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ و عمدتا از سال ۲۰۱۴ به بعد رخ داده که دولت روحانی بر سر کار بوده است. دومی نیز، حل تنش‌های اخیر ایران- جمهوری آذربایجان- ترکیه است که در ماه‌های قبل سرخط محافل خبری شده بود.
سقوط ۶۴ درصدی تجارت ایران-ترکیه
اگر با آمارهای گمرک ایران قضاوت کنیم، واقعیت این است که طی سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۴۰۰ وضعیت تجارت ایران و ترکیه بهبود یافته است؛ چراکه میزان صادرات ایران به ترکیه از ۵۸۹ میلیون دلار در سال ۱۳۸۸ به یک میلیارد و ۶۴۰ میلیون دلار تا سال ۱۳۹۲ رسیده و این میزان در سال ۱۳۹۹، ۲.۵ میلیارد دلار و در ۷ ماهه نخست سال جاری نیز نزدیک به ۲.۲۷ میلیارد دلار بوده است. در همین مدت میزان واردات ایران از ترکیه نیز از ۲ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۸ به ۳.۷ میلیارد دلار تا سال ۱۳۹۲، به ۴/۴ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۹ و به حدود ۲.۹ میلیارد دلار در ۷ ماهه نخست سال جاری رسیده است.
بیشتر بخوانید:
سند جامع همکاری‌های ایران و ترکیه رونق اقتصادی به همراه دارد
اما این وضعیت در آمارهای مرکز آمار ترکیه بسیار متفاوت و عجیب و غریب است؛ چراکه براساس آمارهای مرکز آمار ترکیه، میزان صادرات ایران از ۱۲.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ به ۱۱.۱۱۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۲ رسیده و این میزان تا سال ۲۰۱۴ نیز حدود ۱۰ میلیارد دلار بوده است. اما از سال ۲۰۱۵ رقم صادرات ایران به ترکیه با افت و خیزهای قابل‌توجهی روبه‌رو شده و تا سال ۲۰۱۹ رقم صادرات ایران به ترکیه به ۳.۶ میلیارد دلار و در سال ۲۰۲۰ این رقم به حدود ۱.۲ میلیارد دلار و در ۱۰ ماهه نخست سال جاری میلادی نیز این رقم به۲.۱ میلیارد دلار رسیده است. این یعنی صادرات ایران طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ کاهش ۹۰ درصدی را تجربه کرده است. البته اگر آثار کرونا را از تجارت دوطرفه خارج کنیم، طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۹ صادرات ایران به ترکیه کاهش ۷۱ درصدی داشته است.
اما طبق آمارهای گمرک ترکیه، واردات ایران از ترکیه نیز از ۳.۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ به ۲.۷ میلیارد دلار تا سال ۲۰۱۹ و به ۲/۲ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۰ و همچنین به ۲.۳ میلیارد دلار در ۱۰ ماهه نخست سال جاری میلادی رسیده است. به عبارتی، طی سال‌های ۲۰۱۱ تا سال گذشته، واردات ایران از ترکیه کاهش ۳۷ درصدی و با خارج کردن آثار کرونا، کاهش ۲۴ درصد داشته است.
در مجموع تجارت ایران- ترکیه با کنار گذاشتن آثار کرونا، طی سال‌های ۲۰۱۱ تا دو سال اخیر حدود ۶۴ درصد کاهش داشته است. به عبارتی تجارت دوطرفه طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ از حدود ۱۶.۵ تا ۱۷.۵ میلیارد دلار به ۶.۶۳ میلیارد دلار کاهش یافته است.
آن‌طور که آمارهای مرکز آمار ترکیه نشان می‌دهد ارزش صادرات ایران به ترکیه از سال ۲۰۱۱ به بعد روند کاهشی را طی کرده و از حدود ۱۲.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ به ۴.۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ رسیده؛ پس از آن، روند صادرات ایران به ترکیه کمی قوت گرفت و در سال ۲۰۱۷ به ۷.۶ میلیارد دلار رسیده است. با این حال، با خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌ها علیه ایران(به‌خصوص در دو سال اخیر)، صادرات ایران به ترکیه به‌طور بیسابقهای کاهش یافته است.
در نگاه اول باید عمدتا تحریم‌ها را دلیل کاهش صادرات ایران به ترکیه دانست اما با در نظر گرفتن اینکه در دوره دولت احمدی‌نژاد نیز شدیدترین تحریم‌ها علیه ایران اعمال شد، به نظر می‌رسد بخشی از کاهش صادرات ایران به ترکیه ماحصل تعامل دولت روحانی با دولت ترکیه باشد. در ادامه با بررسی ترکیب اقلام صادراتی بخشی از دلایل کاهش صادرات ایران به ترکیه بیشتر مشخص می‌شود.
سقوط ۹۷ درصدی صادرات نفتی‌های ایران به ترکیه
بررسی ترکیب صادرات ایران به ترکیه می‌تواند گره کاهش صادرات به این کشور را باز کند. نگاهی به ترکیب اقلام صادراتی ایران به ترکیه به تفکیک قسمت‌های کتاب مقررات صادرات و واردات (منبع: اتاق بازرگانی تهران) طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ نشان می‌دهد این تغییر عمدتا ناشی از کاهش قابل‌توجه ارزش صادرات قسمت ۶ کتاب تعرفه یعنی محصولات صنایع شیمیایی و صنایع وابسته به آن بوده است. صادرات ایران به ترکیه در رابطه با کالاهای این قسمت در سال ۲۰۱۱ بیش از ۱۱ میلیارد دلار بوده که در سال ۲۰۲۰ به ۲۳۸ میلیون دلار رسیده است، البته بخش عمده‌ای از این کاهش ناشی از افت صادرات فصل ۲۷ (سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها، مواد قیری و موم‌های معدنی) بوده که در سال ۲۰۲۰ نسبت به ۲۰۱۱، با کاهش ۹۹.۶ درصدی همراه بوده است. بدون در نظر گرفتن فصل ۲۷، ترکیب اقلام عمده صادراتی ایران به ترکیه طی ۱۰ سال تغییری نداشته و همچنان تنوع اقلام عمده صادراتی محدود است. دو قسمت ۱۵ «فلزات معمولی و مصنوعات از آنها» و قسمت ۷ «مواد پلاستیکی و اشیا ساخته‌شده از این مواد، کائوچو و اشیای ساخته‌شده از کائوچو»، در سال ۲۰۱۱ گروه کالاهای با رتبه‌های دوم و سوم به لحاظ ارزش صادرات ایران به ترکیه بوده‌اند. در سال ۲۰۲۰ با افت شدید صادرات ایران در قسمت ۶ کتاب تعرفه (محصولات صنایع شیمیایی و صنایع وابسته به آن)، دو گروه ۱۵ و ۷، به ترتیب جایگاه اول و دوم را به خود اختصاص داده‌اند و «محصولات صنایع شیمیایی و صنایع وابسته به آن» در جایگاه سوم قرارگرفته است. فصل ۳۹ «مواد پلاستیکی و اشیاء ساخته‌شده از این مواد» از قسمت ۷ کتاب تعرفه در سال ۲۰۱۱ با ۴۵۸ میلیون دلار صادرات، سهم حدود ۴ درصدی از کل صادرات ایران به ترکیه را داشته و در سال ۲۰۲۰ با اینکه ارزش صادرات این فصل تعرفه کاهش ۴۶ درصدی را نسبت به ۲۰۱۱ تجربه کرده، اما سهم آن از کل صادرات ایران به ترکیه به حدود ۲۴ درصد رسیده و به‌عنوان گروه کالایی عمده صادراتی ایران به ترکیه ثبت شده است. در سال ۲۰۲۰، دو فصل ۷۴ (مس و مصنوعات از مس) و ۷۹ (روی و مصنوعات از روی)، از قسمت ۱۵ کتاب تعرفه، به ترتیب در جایگاه‌های دوم و سوم فصول عمده صادراتی ایران به ترکیه قرار دارند. این دو فصل، در سال ۲۰۱۱ به ترتیب جایگاه‌های دوم و پنجم را داشته‌اند.
درخصوص بخش کشاورزی نیز آمارهای گزارش اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۱۱ بیش از ۳۶میلیون دلار محصولات کشاورزی و غذایی به ترکیه صادر کرده بود که در سال ۲۰۲۰ به حدود ۳۳ میلیون دلار رسید. به نظر می‌رسد با وجود اینکه صادرات برخی اقلام ایران طی این ۱۰ سال دستخوش تغییرات زیادی شده اما صادرات این اقلام کمتر کاهش یافته است. درمجموع آنچه از آمارهای گمرک ایران و گمرک ترکیه مشاهده می‌شود، این است که کاهش صادرات ایران به ترکیه عمدتا از مسیر صادرات نفت و اقلام نفتی و فرآوردهای آن اتفاق افتاده است.
کاهش ۲۴ درصدی واردات ایران از ترکیه
در سال ۲۰۱۱، سه قسمت از کتاب تعرفه که ایران در آنها بیشترین ارزش واردات را از ترکیه داشته به ترتیب قسمت ۱۶ (ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی، ادوات برقی، اجزا و قطعات آنها)، قسمت ۱۵ (فلزات معمولی و مصنوعات از آنها) و قسمت ۱۱ (مواد نساجی و مصنوعات از این مواد) بوده است. در سال ۲۰۲۰، سهم قسمت ۱۵ کم شده و به ترتیب قسمت‌های ۱۶، ۱۱ و ۶ (محصولات صنایع شیمیایی و صنایع وابسته به آن) بیشترین ارزش واردات ایران از ترکیه را به خود نسبت داده‌اند. بزرگ‌ترین فصل تعرفه وارداتی ایران از ترکیه در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۲۰، فصل ۸۴ (رآکتورهای هسته‌ای، دیگ‌های بخار آب گرم، ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی، اجزا و قطعات آنها) از قسمت ۱۶ کتاب تعرفه بوده که در سال ۲۰۱۱ سهم ارزشی حدود ۱۸ درصدی و در سال ۲۰۲۰ سهم ارزشی حدود ۱۹ درصدی از کل واردات ایران به ترکیه را داشته است؛ اگرچه ارزش واردات ایران از ترکیه در این فصل تعرفه از سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ حدود ۸۷ درصد کاهش داشته است. در سال ۲۰۱۱ دومین فصل تعرفه وارداتی ایران از ترکیه، فصل ۱۵ (فلزات معمولی و مصنوعات از آنها) بوده اما در سال ۲۰۲۰ ارزش واردات این فصل تعرفه ۹۳ درصد افت داشته و جایگاه خود در بین فصول عمده وارداتی ایران از ترکیه را از دست داده است. از سوی دیگر، فصل ۵۵ (الیاف سنتتیک یا مصنوعی غیریکسره) که در سال ۲۰۱۱ جایگاه نهم در اقلام وارداتی ایران از ترکیه را داشته، در سال ۲۰۲۰ با اینکه ارزش واردات آن نسبت به ۲۰۱۱ بیش از ۱۸ درصد کاهش داشته، اما جایگاه دوم فصول عمده وارداتی ایران از ترکیه را به خود نسبت داده است. بخش عمده‌ای از کاهش واردات ایران از ترکیه در سال ۲۰۲۰ نسبت به ۲۰۱۱ ناشی از اعمال برخی ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها برای برخی اقلام، به‌دلیل کمبود منابع ارزی کشور طی تحریم‌ها بوده است.
