«ابن کُتْبی»؛ طبیب و داروشناس مسلمان

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم

ابوالمحاسن نصیرالدین یوسف بن اسماعیل بن الیاس بن احمد، ملقب به «کمال‌الدین» و «جمال‌الدین»، دانشمند و پزشک شافعی‌مذهب اواخر سده هفتم و اوایل سده هشتم هجری قمری است.

در برخی منابع از او با نام «ابن کبیر» یاد شده است. تاریخ تولد او معلوم نیست؛ همچنین از زندگی او اطلاع چندانی نداریم. به روایتی اصل او از خوی آذربایجان و به روایتی دیگر از جُوین بود. برخی زادگاه او را مدینه و برخی نیز بغداد دانسته‌اند. پدرش مجدالدین بغدادی ملقب به «الصاحب» بوده و دانسته می‌شود که از خاندان با نفوذی بوده است ولی خود او از اینکه دانشمندان زمانش، علم خود را مایه نزدیکی به امیران و پادشاهان می‌ساختند، گلایه داشته است. ابن رجب، ابن کتبی را مفتی، اصولی و فرضی خوانده است. علاوه بر این، ابن کتبی پزشکی مشهورنیز بوده است. مدتی نیز مُعید مدرسه مستنصریه بغداد بود. تاریخ دقیق فوت ابن کتبی معلوم نیست، گویا در 754 یا 755ق در بغداد درگذشته است.

از تألیفات پزشکی او دو اثر معروف است:

1. الفرق بین الامراض المشتبهة، که نسخه‌ای از آن به شماره 7337 در کتابخانه توپکاپی ترکیه محفوظ است.

2. مالا یَسَعُ الطبیب جَهلُه، کتابی است در مفردات طبی به ترتیب حروف تَهَجی در دو بخش: بخش اول در مفردات ادویه و اغذیه و بخش دوم در ادویه مرکبه. ابن کتبی علت فراهم آوردن آن را چنین آورده است که چون کتابی جامع‌تر از الجامع‌المفردات ابن بیطار نیافته و اشتباه و کاستی‌هایی در آن بوده، بنابراین در کتاب خود به شرح اسامی ادویه و اوزان پرداخته و آنچه را ابن بیطار نیاورده یا منافع آنها را نگفته بود به آن اضافه کرده است. از این رو کتابش را، از سویی شرح الجامع یا مختصر الجامع و از سویی دیگر کتابی مستقل دانسته است. این کتاب که هنوز به چاپ نرسیده است از جهاتی بر اثر ابن بیطار برتری دارد؛ نخست آنکه ابن بیطار گیاهان را بیشتر از دیدگاه گیاه‌شناسی بررسی کرده، در حالی که ابن کتبی به خواص دارویی آنها توجه داشته و از این جهت نقش بسزایی در تاریخ علم داروشناسی ایفا کرده است.

دوم آنکه اساس آرای ابن کتبی در باب سرعت تأثیر داروها و عوامل مؤثر بر آن با مبانی آموزش‌های جدید تناقض ندارد. سوم آنکه ابن کتبی در این اثر پیروی از گفتار محققان و شنیده‌های استادان و تجارب خود را ملاک قرار داده و از ذکر خرافات و خوارق دوری جسته است. سرانجام آنکه اسلوب او در این کتاب اسلوبی علمی و روان است. سرانجام آنکه اسلوب او در این کتاب اسلوبی علمی و روان است و با تضمین به‌جا و بی‌تکلف آیات قرآنی و احادیث نبوی بر اعتبار و بلاغت آن افزوده است.

ابن کتبی در این کتاب به ذکر معنی واژه‌ها پرداخته و از اسامی مجهول دوری گزیده است. همچنین نام فارسی برخی داروها را آورده یا گاه معادل فارسی برخی دیگر را ذکر کرده است. وی با اینکه به اشتباه دیگران در زمینه ضبط نام داروها و تشخیص خواص و تشابه برخی از داروها با یکدیگر اشاره دارد، خود نیز در موارد متعدد دچار خطا شده است.

از این کتاب نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های بزرگ دنیا موجود است و چندین گزیده و خلاصه نیز از آن فراهم آمده است.

انتهای پیام/4104/