«ابن جزّار»؛ پزشک نیکوکار

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا- بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوجعفر احمد بن ابراهیم جزار، معروف به ابن جزار، پزشک و مورخ مشهور مغرب در قرن سوم هجری قمری است.

ابن جزار در قیروان به دنیا آمد. از تاریخ تولد او اطلاعی در دست نیست اما با توجه به اینکه در هنگام مرگ کمی بیش از 80 سال عمر کرده بود، می‌توان حدس زد که چند سال پیش از 289ق)متولد شده باشد.

او علم پزشکی را نزد پدر و عمویش آموخت و سپس نزد اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، طبیب مشهور عبیدالله المهدی، به تکمیل دانش خود پرداخت. بر پایه برخی شواهد تاریخی رابطه ابن جزار با اسحاق بن سلیمان فراتر از رابطه شاگردی و استادی بوده است.

ابن جزار پیرو یکی از مذاهب اهل تسنن و به احتمال بسیار مالکی بوده زیرا قاضی عیاض مالکی مکرر به نقل از آثار او پرداخته و افزون بر آن در افریقای آن روزگار مذهب مالکی رواج داشته است. همچنین مطابق با آنچه در بیشتر منابع به آن اشاره شده ابن جزار به امیران و خلفای فاطمی شیعه مذهب بی‌توجه بوده است.

ابن جزار ویژگی‌های رفتاری برجسته‌ای داشت. به لذت‌جویی چندان اعتنایی نداشت و در قیروان هرگز از او خطایی دیده نشد. وی بیشتر روزگارش را به تنهایی و دوری از مردم می‌گذراند. ابن جزار هیچ‌گاه با بزرگان و وابستگان دولت انس نگرفت جز با یکی از افراد خاندان خلافت، ابوطالب، که با وی دوستی دیرینه داشت و هر جمعه به دیدارش می‌رفت.

ابن جزار در امر پزشکی ماهر بود. چنان که فرزند بیمار قاضی نعمان را که از مردان متنفذ دستگاه خلافت المعز لدین‌الله بود، بدون ملاقات و تنهابا شنیدن شرح حالش درمان کرد. قاضی نعمان پس از بهبود فرزندش برای ابن جزار نامه‌ای تشکر‌آمیز همراه با چندین جامه و 300 دینار زر فرستاد اما وی آنها را نپذیرفت.

او در بیرون درمانگاه خویش اتاقکی ساخته و غلام خود را در آن اتاقک نشانده بود تا خود چیزی از بیماران دریافت نکند. وی معمولاً‌ داروها را نیز رایگان به بیماران خویش می‌داد. آمده است که ابن جزار مردی ثروتمند بود و گویا این ثروت از طریق ارث به او رسیده بود.

همان‌طور که از عنوان آثار ابن جزار و نقل قول نویسندگان و دانشمندان بعد از او برداشت می‌شود، ابن جزار گذشته از پزشکی که در آن مشهور بود، در تاریخ و جغرافیا و حکمت و فلسفه نیز دستی داشت. تعداد آثار ابن جزار نشان می‌دهد که زندگی آرامی را که در سایه ثروت خود داشته، در خدمت علم گذارده و به نگارش آثاری ارزشمند پرداخته است.

از ابن جزار آثاری به جا مانده که برخی چاپ شده‌آند و برخی به صورت خطی در کتابخانه‌ها محفوظ است. آثار چاپی ابن جزار بدین قرارند:

1. الاعتماد (فی الادویة المفردة)، این کتاب در زمینه پزشکی و داروهای ساده نوشته شده و به لاتین و یونانی و عبری نیز ترجمه شده است. نسخ عربی این کتاب اغلب ناقص‌اند اما سزگین از نسخه ایاصوفیا به تاریخ 539ق، که به گفته او کامل‌ترین نسخه‌ها به شمار می‌آید، چاپی عکسی منتشر کرده است.

2. زادالمسافر (فی علاج الامراض) یاقوت الحاضر و زادالمسافر، این کتاب مشهورترین اثر ابن جزار در پزشکی و درباره درمان بیماری‌هاست. ابوحفض عمر بن بریتی اندلسی شاگرد ابن جزار، در زمان حیات او این کتاب را به اندلس برد و از این راه نام ابن جزار به آن دیار رسید، جایی که ابن جزار در زمان حیات قصد سفر به آنجا راداشت اما هرگز به آن اقدام نکرد. این کتاب که در هفت مقاله و بخش‌های بسیار تنظیم شده، از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین آثار زبان عربی است که در آن شرح بیماری عشق آمده است. این کتاب به عبری و یونانی و لاتینی ترجمه شده است. ترجمه لاتین این کتاب یک بار در سال 1510م و بار دیگر در بازل در 1536م چاپ شده است.

3. سیاسة‌الصبیان و تدبیرهم،‌این کتاب در 22 بخش، درباره طریقه نگه‌داری نوزاد سالم و بیمار، نگارش شده است.

4. کتاب فی‌المعدة و امراض‌ها مداواتها، که شامل چهار فصل است: این کتاب درباره معده و بیماری‌های آن و طریقه مداوای آن نوشته شده است.

آثار خطی ابن جزار عبارت‌اند از:

1) کتاب ابدال العقاقیر؛

2) البغیة یا کتاب فی‌الادویة المرکبة، این کتاب در زمینه داروهای ترکیبی پزشکی نوشته شده است؛

3) کتاب الخواص، این کتاب در زمینه پزشکی نوشته شده و به زبان‌های لاتین و عربی نیز ترجمه شده،‌اما از اصل عربی آن هیچ گزارشی نشده است؛

4) طب الفقرا و المساکین، این کتاب نیز به عبری ترجمه شده است؛

5) طب‌المشایخ و حفظ صحتهم؛

6) کتاب فی فنون الطب و العطر، این کتاب گویا همان کتاب العطر است که خود ابن جزار در طب‌المشایخ از آن یاد کرده است (دائرة‌المعارف بزرگ، ذیل مدخل)؛

7) کتاب مداواة النسیان و طرق تقویة الذاکرة، ترجمه لاتین این کتاب موجود است اما اصل عربی آن در دست نیست.

آثار مفقود: در کتاب‌های گوناگون به آثاری از ابن جزار اشاره شده که اکنون این آثار در دست نیست و نشانی از آنها در فهرست‌ها دیده نمی‌شود. برخی از این آثار که مهم بوده و نویسندگان از آنها استفاده کرده‌اند بدین قرارند:

1. کتاب الاحجار؛

2. اخبار الدولة، موضوع این کتاب ظهور عبیدالله المهدی در کشور مغرب و تأسیس سلسله فاطمی بوده است؛

3. اصول الطب؛

4. البلغة فی حفظ الصحة؛

5. التعریف بصحیح التاریخ، یاقوت این کتاب را طولانی و ابن صاعد آن را مختصر وصف کرده است. ابوبکر مالکی در ریاض النقوس و همچنین قاضی عیاض مکرر از آن استفاده کرده‌اند؛

6. کتاب السموم، بهت گفته سامرایی از این اثر در کتاب جامع ابن بیطار یاد شده است؛

7. کتاب عجایب‌البلدان، ابن بیطار از این کتاب نیز نکته‌ای نقل کرده است؛

8. کتاب العدة لطول‌المدة، ابن ابی اصیبعه آن را بزرگ‌ترین کتاب پزشکی ابن جزار معرفی کرده است؛

9. الفرق بین‌العلل التی تشتبه اسبابها و تختلف اعراضها؛

10. کتاب الفصول و البلاغات یا الفصول فی سائر العلوم والبلاغات؛

11. رسالة فی اسباب‌الوفاة؛

12. رسالة فی التحذر من اخراج الدم من غیر حاجة...؛

13. مقالة فی الجذام و اسبابه و علاجه؛

14. رسالة‌فی‌الزکام و اسبابه و علاجه؛

15. کتاب فی الکلی و المثانه؛

16. رسالة‌فی المقعدة و اوجاعها؛

17. کتاب فی نعت الاسباب المولدة للوباء فی مصر و طریق الحیلة‌فی دفع ذلک و علاج ما یتخفوف منه، این کتاب درباره علت وبا در سرزمین مصر نوشته شده است. ابن رضوان مصری در کتاب دفع مضارالابدان بارض مصر از ابن جزار به این علت که هرگز مصر را ندیده اما این کتاب را نوشته،‌انتقاد کرده است؛

18. رساله یا رسائل فی النفس و ذکر اختلاف الاوائل فیها؛

19. رساله فی النوم و الیقظه؛

20. قوت المقیم؛

21. کتاب المالیخولیات؛

22. مجریات (یا مجربات)؛

23. مغازی افریقیا فی فتوحات العرب لتونس؛

24. نصائح الابرار، ابن جزار خود در طب‌المشایخ از آن یاد کرده و گویا این کتاب به زبان لاتین نیز ترجمه شده است.

انتهای پیام/4104/