همه چیز درباره مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه

گروه استان‌های خبرگزاری آنا؛ مجتبی آزادیان - مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه با سه هدف اصلی «معرفی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز به‌عنوان مرکزی فعال، توانمند و نقش‌آفرین و اثرگذار در امر مدیریت توسعه پایدار و کمک به احیای دریاچه ارومیه و ارائه‌کننده خدمات فنی و مهندسی، پژوهشی، آموزشی در ارتباط با مدیریت محیط زیست و توسعه پایدار در شمال غرب کشور»، «ظرفیت‌سازی و تشکیل تیم‌های تخصصی و علمی با استادان گروه‌های تخصصی دانشگاه و کارشناسان و مدیران در مرکز» و «انجام طرح‌ها و پروژه‌های مدیریت و مهندسی محیط زیست، توسعه پایدار برای بهبود وضعیت محیط زیست، توسعه پایدار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه» در سال 1397 و در واحد تبریز راه‌اندازی شد.

محمدابراهیم رمضانی، رئیس مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه در گفتگویی تفصیلی با خبرنگار آنا درباره اهداف، مأموریت و برنامه‌های این مرکز سخن گفته است که در نوشتار زیر می‌خوانیم.

آنا: درباره چگونگی و چرایی ایجاد مرکز تحقیقاتی واحد متبوع خود صحبت کنید؟

رمضانی: آذربایجان شرقی مشکلاتی در ارتباط با خشک شدن دریاچه ارومیه دارد و دانشگاه آزاد اسلامی در همین راستا بنا بر حساسیتی که این موضوع داشت و از سوی دیگر به‌واسطه برخورداری از رشته‌های محیط زیست، مثل رشته‌های کارشناسی محیط زیست، کارشناسی ارشد آموزش محیط زیست، کارشناسی ارشد آلودگی محیط زیست، دکتری آلودگی محیط زیست و دکتری علوم و مهندسی محیط زیست که می‌توان گفت در شمال‌غرب کشور و بین دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی، واحد تبریز تنها دانشگاهی است که این رشته‌های محیط زیست را دارد و از سوی دیگر دغدغه‌ها و مسائلی که بحث توسعه پایدار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه داشته، خود را ملزم به پاسخگویی به این نیاز دانست تا به‌عنوان یک دانشگاه در راستای حل مسئله و مشکلاتی که در ارتباط با موضوع دریاچه ارومیه و به تبع آن مشکلات و نارسایی‌های زیست‌محیطی آتی که امکان داشت به وجود بیاید و از همه مهم‌تر اینکه مقوله توسعه پایدار در این حوضه آبریز مورد توجه هیچ ارگان، سازمان یا نهاد خاصی به‌صورت یک جا قرار نگرفته بود، به این مسئله ورود کند.

فلسفه و علت تشکیل مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه

یکی از مسائل اصلی و اساسی توسعه و محیط زیست ما، نبود نگرش فرابخشی است به‌طوری‌که در بحث توسعه پایدار می‌خواهیم هم بحث‌های اقتصادی، هم بحث‌های اجتماعی و هم بحث‌های محیط زیستی همراه با بحث‌های نهادی و ساختاری را یک‌جا در مرکز تحقیقات فعال کنیم. به دلیل اینکه چنین مرکزی در شمال غرب کشور وجود نداشت و دانشگاه آزاد اسلامی بر تمرکز روی این موضوع مهم مصرّ شد.

از سوی دیگر وقتی که دکتر ولایتی به تبریز آمده بود، امام جمعه استان ما از وی درخواست ویژه‌ای کرده بود مبنی‌ بر اینکه به بحث احیای دریاچه ارومیه و مسائلی که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه است، به‌صورت ویژه مورد توجه دانشگاه آزاد اسلامی قرار بگیرد  و در کنار آن دکتر طهرانچی هم به‌صورت ویژه خواستار توسعه فعالیت‌های این مرکز و تعیین چالش‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه طی یک طرح تحقیقاتی توسط این مرکز تحقیقات شده بود. 

به این ترتیب دانشگاه آزاد اسلامی چنین مرکزی را با اولویت‌هایی که ذکر شد، حدود دو سال است که ایجاد کرده و این موارد علت تشکیل یک چنین مرکز تحقیقاتی در دانشگاه آزاد اسلامی است. تا زمان تشکیل این مرکز، هیچ مرکز یا مجموعه‌ای وجود نداشت که مدیریت توسعه پایدار و محیط زیست را به‌ویژه در بحث حوضه آبریز دریاچه ارومیه دنبال کند.

آنا: تعامل نهادها و مراکز خارج از دانشگاه با مرکز شما چگونه بوده؟ آیا با این نهادها قرارداد، تفاهم‌نامه یا همکاری داشته‌اید؟

رمضانی: موضوع بسیار مهمی است. همان‌طور که می‌دانید نام مدیریت توسعه پایدار که در ابتدای نام این مرکز تحقیقات آمده موضوعی فرابخشی است، یعنی عملاً این موضوع در قالب بخشی از مأموریت‌های چند سازمان قرار گرفته و به تبع آن عملاً این موضوع متولی خاصی ندارد. از سوی دیگر سیاست این مرکز از بدو تشکیل و ایجاد این بوده که تعامل مناسب، درست و قابل قبول را با سازمان‌های ذی‌ربط از جمله منابع طبیعی، آب منطقه‌ای، آب و فاضلاب و جهاد کشاورزی استان، استانداری، مجموعه محیط زیست و شورایی که در ارتباط با بحث دریاچه ارومیه درگیر است با عنوان شورای فرهنگی و اجتماعی، داشته باشد. یعنی نقش مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار مانند نقشی است که یک تشکل مردمی می‌تواند در راستای پیوند دادن مجموعه‌های دولتی و مردمی محلی و به‌طور کلی تمام ذی‌نفعان ایفا کند.

تعامل مناسب با سازمان‌ها و ارگان‌های مرتبط با بحث توسعه پایدار

خوشبختانه با توجه به مقدمه‌ای که عرض کردم، باید بگویم که عملاً ما تعامل بسیار خوبی با سازمان‌ها، ارگان‌ها و دستگاه‌هایی که مرتبط با بحث توسعه پایدار یا بحث‌های محیط زیست و آب و خاک و کشاورزی هستند، چه بحث‌های امور بهره‌برداری از منابع خاک و چه در ارتباط با بهره‌برداری از سایر منابع داریم. کمااینکه به‌دلیل همین تعامل خوب، اکنون با چند دستگاه ذی‌ربط از جمله استانداری قرارداد ارائه خدمات مشاوره و اجرای طرح داریم، یعنی طی قراردادی، مشاور هستیم. در کنار آن با دستگاه‌هایی که مطرح کردم هم تفاهم‌نامه همکاری از طریق دانشگاه داریم.

ایجاد 5 کارگروه تخصصی با دعوت و مشارکت معاونان، مدیران و کارشناسان ارشد دستگاه های دولتی ذی‌ربط

بنابر وجود تفاهم‌نامه و انعقاد تفاهم‌نامه در دو سال گذشته خود ما مستقیماً دیگر تفاهم‌نامه‌ای را منعقد نکردیم؛ چراکه همان تفاهم‌نامه‌های قبلی دانشگاه آزاد تبریز می‌توانستند ملاک و کارکرد ما را برای رسیدن به اهداف این مرکز تحقیقات برآورده کنند. مهم‌تر از همه اکنون ما در قالب پنج کارگروهی که داشتیم و عملاً چهار مورد از آنها بسیار فعال هستند، از معاونان، حتی مدیران کل و حتی کارشناسان ارشد سازمان‌های ذی‌ربط به‌عنوان اعضای کارگروه برای حضور در جلسات دعوت می‌کنیم و اکنون جلسات کارگروه ما با حضور آنها تشکیل می‌شود؛ چراکه یک بخش از قضیه مرتبط به آنهاست.

آنا: مهم‌ترین دستاورد مرکز شما تاکنون چه بوده است؟

رمضانی: در بحث احیای حوضه آب دریاچه ارومیه، نگاه و نظر ما و واقعیت این است که کارکردهای سازه‌ای و سخت افزاری به تنهایی نمی‌تواند تعیین‌کننده و نقش مؤثری در بهبود وضعیت موجود داشته باشد کمااینکه اگر نتیجه بخش بود تا حالا نتایج ملموس خود را این سدها در این حوضه آبریز از خود نشان می داند. به عبارت دیگر مهم‌ترین موضوع و مهم‌ترین مشکلی که ما در حوضه آبریز دریاچه ارومیه داریم، به بحث‌های اجتماعی و فرهنگی و نحوه استفاده از منابع آب و فرهنگ و مدیریت آن بازمی‌گردد. اگر در چنین وضعیتی، وجود و تسری نگاه توسعه پایدار و راه‌اندازی چنین مرکزی برای ارائه رهنمود خود یک دستاورد هست، ایجاد خود این مرکز در بطن، در مأموریت و در هدفش که همانا توجه به بحث‌های اجتماعی و اقتصادی در کنار مقوله محیط زیست و  نحوه استفاده از منابع آب و خاک، اصلی‌ترین و مهم‌ترین دستاورد دانشگاه است. به عبارت دیگر اصلی‌ترین دستاورد مرکز؛ حساس کردن نهادها به سمت کارکردهای اجتماعی و فرهنگی در کنار کارکردهای سخت افزاری هست به همین دلیل تعامل و ارتباط نزدیکی با مجموعه‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط داریم تا دغدغه و تمرکزشان را از کارکردهای سازه‌ای به کارکردهای اجتماعی سوق دهند، بنابراین می‌توانیم بگوییم که این هم یکی از اصلی‌ترین دستاورد این مرکز است.

ارائه پروپوزال به معاونت ریاست جمهوری

دیگر دستاوردی که ما در ارتباط با این مرکز تحقیقات داشتیم، علاوه بر توجه و ایجاد حساسیت امور فرهنگی و اجتماعی در حوضه آب دریاچه ارومیه و طرح این موضوع که این بحث‌ها می‌تواند مشکلات و چالش‌های مرتبط با حوضه آبریز دریاچه ارومیه را از لحاظ بحران‌ها و مسائل و مشکلات زیست‌محیطی کم کند، این بوده که بیاییم در راستای ایجاد یک سیستم مدیریت یکپارچه توسعه پایدار اقدام کنیم. خوشبختانه در ارتباط با این دستاورد هم ما در قالب پروپوزالی به معاونت ریاست جمهوری و دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه که در سطح ملی است، پیشنهاد دادیم و درخواست ما این بود که به‌عنوان پایلوت در حوضه آبریز قلعه چای شهرستان عجب شیر که یکی از حوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه است، همین کارکرد و مداخله و همین اثرگذاری را برای بهبود وضعیت استفاده از منابع آب پیاده کنیم. این موضوع در مراحل اولیه است و منتظریم که عملیات اصلی این موضوع پس از مبادله موافقتنامه مربوطه و تخصیص منابع صورت گیرد.

توجه به مسائل و موضوعات اقتصادی

دستاورد دیگر مرکز این بوده که بنا بر ضرورت و با توجه به اینکه بحث‌های توسعه پایدار در بعد اقتصادی می‌تواند اثر قابل‌توجهی در احیای دریاچه ارومیه و به‌طور کلی توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه داشته باشد، به‌عنوان مشاور با استانداری آذربایجان شرقی در این زمینه قرارداد همکاری داریم و 21 جلد نتیجه مطالعات برای 21 شهرستان تهیه شده است. در اینجا به‌دنبال این هستیم که به جای استفاده از منابع آب در بخش کشاورزی با راندمان و بازده اقتصادی پایین، فعالیت‌ها، عملیات، اقدامات و تلاش‌هایی برای ایجاد اشتغال و توسعه پایدار در بُعد اقتصادی و افزایش درآمد خانوارهای روستایی را در روستاها برنامه ریزی و عملیاتی کنیم.

برنامه‌ریزی راهبردی عملیاتی در 65 روستا برای بهره‌برداری بهتر از منابع

به عبارت دیگر مرکز توانسته است با ارائه برنامه‌های راهبردی و عملیاتی، توسعه اقتصادی برای 65 روستا در سطح آذربایجان شرقی را در قالب ارائه برنامه توسعه پایدار اجرایی کند که این موضوع در راستای انجام فعالیت‌های تولیدی و نهایتاً ایجاد اشتغال در این برنامه‌ها به‌منظور کاهش وابستگی زیاد به آب و به بخش تولید کشاورزی، آن هم با راندمان پایین است؛ بنابراین این دستاورد مرکز، ارائه برنامه برای بحث برنامه‌ریزی از پایین به بالا در ارتباط با برنامه‌ریزی راهبردی عملیاتی در 65 روستا بود تا رویکرد بهره‌برداری از منابع و بهبود وضعیت اقتصاد بیشتر به سایر ظرفیت‌ها بازگردد و استفاده آب در این حوضه آبریز تقلیل یابد و درنهایت موجب افزایش بازده، راندمان و بهره‌وری و نهایتاً بهبود وضعیت اقتصادی و ایجاد اشتغال در این حوضه‌ها شود.

اقدام به‌عنوان مشاور منابع طبیعی آذربایجان شرقی

اما دستاورد دیگر این مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه دریاچه ارومیه، اقدام به‌عنوان مشاور اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان در راستای ارائه طرح‌هایی به‌منظور ایجاد بادشکن‌های سازه‌ای و غیرسازه‌ای در راستای جلوگیری از ورود و یا کنترل ذرات معلق منتشرشده از قسمت‌های خشک شده دریاچه ارومیه بوده که این هم اقدامی است که در قالب کارهای تحقیقاتی و پژوهشی در قالب موافقت‌نامه‌ای برای زیرمجموعه سازمان جنگل‌ها و مراتع در سطح اداره کل منابع طبیعی استان دنبال می‌کنیم.

مرکز تحقیقات، ناظر اجرای طرح دانشگاه تبریز

یکی دیگر از دستاوردهای این مرکز، معرفی خود به عنوان کانون و مرکزی برای ارائه خدمات و مدیریت طرح‌ها و برنامه‌های مختلف و مرتبط با ابعاد توسعه پایدار در سطح استان هست بطوری که در این راستا طی قرارداد نظارت با سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی ناظر اجرای طرح تدوین برنامه توسعه اقتصادی و اشتغالزایی روستاهای منتخب استان آذربایجان شرقی با رویکرد مشارکتی دانشگاه تبریز است.

استخراج 33 چالش و 2 هزار 200 زمینه پژوهشی در قالب نظام موضوعات مهندسی و مدیریت محیط زیست و توسعه پایدار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه

دستاورد دیگر مرکز این است که به‌عنوان مجری طرح نظام موضوعات مهندسی و مدیریت محیط زیست و توسعه پایدار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه با تأکید رئیس دانشگاه آزاد اسلامی معرفی شده‌ایم به‌طوری که در قالب اجرای این طرح بیش از 2 هزار  200 زمینه پژوهشی در حوزه‌های آب، خاک و کشاورزی و بخش‌های مختلف علوم اجتماعی، علوم اقتصادی و در ارتباط با سلامت و محیط زیست  به برکت ایجاد این مرکز و اجرای این طرح فراهم شده و حتی وجود این مرکز عاملی شد در راستای شناسایی حدود 33 چالشی که در حوضه دریاچه ارومیه در ابعاد مختلف توسعه پایدار بوده است تا اینها را با مشارکت استادان و همکارانی که از سازمان‌های مختلف به این مرکز می‌آیند، شناسایی و در قالب نظام موضوعات در طرح پایش آزاد مطرح کنیم.

 به‌ عبارتی ما اکنون موفق شده‌ایم بالای 60 نفر عضو هیئت علمی و متخصصان و کارشناسانی را که در سطح استان بودند، جمع کنیم تا در این مرکز تحقیقات مشغول به فعالیت شوند. در کنار آن، زمینه همکاری‌های مشترکی را با آب منطقه‌ای، آب و فاضلاب و سایر سازمان‌ها حاصل شده که با توجه به اینکه در مراحل عقد قرارداد هستیم، نمی‌توان گزارش کاملی از همه این موارد ارائه کرد.

از سایر عملکردها و دستاوردهای این مرکز تیتروار و خلاصه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
برگزاری همایش نقش آموزش محیط زیست در توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه
گردآوری ترکیبی از محققان، دانشمندان و کارشناسان پژوهشگر در مرکز و برگزاری نشست‌ها و جلسات تخصصی علمی به‌صورت هفتگی 
برگزاری نمایشگاه‌هایی که مرتبط با بهره‌گیری از هنر برای تبیین موضوع و مسائل و مشکلاتی که خشک شدن دریاچه ارومیه دارد و پرداختن به ابعاد اجتماعی و اقتصادی
ایجاد ظرفیت برای پذیرش 35 نفر از دانش‌آموختگان در قالب طرح کارورزی و مهارت‌آموزی براساس قانون کار و پرداخت هزینه بیمه، مالیات و کسورات این کارورزان توسط وزارت کار به‌طوری‌که از این دانش‌آموختگان در رشته‌های مختلف در سطح دکتری و کارشناسی ارشد در پژوهش و مشارکت در انجام طرح‌ها و تحقیقات این مرکز استفاده می‌شود.
در نهایت می‌توان گفت مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه تنها مجموعه پایلوت در سطح شمال و غرب کشور است که قرار است بحث توسعه پایدار و مدیریت و مهندسی محیط زیست را سروسامان دهد.

تجلیل از محمدابراهیم رمضانی، رئیس مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه

به گزارش آنا، اهداف، مأموریت و برنامه‌های زیر برای مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه تعیین شده است:

- نیازسنجی و تعیین اولویت اقدامات لازم برای رسیدن به توسعه پایدار و استقرار سیستم مدیریت محیط زیست در حوضه آبریز دریاچه ارومیه

- آموزش و پژوهش در ارتباط با امور و مسائل توسعه پایدار، مدیریت محیط زیست و افزایش سطح آگاهي جامعه و شناساندن روش‌های صحيح استفاده از محیط زیست و منابع آن در حوضه آبریز دریاچه ارومیه

- معرفی شاخص‌ها و تعیین حد و حدود و استانداردها و ارائه راهکار برای محو و ترميم خسارات وارد بر محيط زيست در حوضه آبریز دریاچه ارومیه

- اجرای طرحی با مشارکت ذی‌نفعان و افراد اثرگذار و تشکیل هسته‌های تصمیم‌ساز محلی در سکونتگاه‌های انسانی و استقرار سیستم مدیریت یکپارچه توسعه پایدار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه (پایلوت زیرحوضه قلعه چایی)

- آموزش تعادل‌بخشی بين اهداف بلندمدت توسعه و امکان برخورداری اكثريت مردم از منابع توسعه در راستای حفاظت محيط زيست و رسیدن به توسعه پایدار و به‌كارگيری و تلفيق معيارهای زيست‌محيطی در برنامه‌ريزی‌های عمرانی و توسعه‌ای در سازمان‌ها، شرکت‌ها و جوامع انسانی

- معرفی و اجرای طرح‌ها و پروژه‌هایی برای حفظ كيفيت منابع تجديدپذير، بهره‌برداری پایدار با بيشترين بازده و نگهداشت صحيح چرخه‌هاي حياتی و فراهم‌آوری زندگی سالم و فعال برای جامعه

- انجام مونیتورینگ و پایش برنامه‌ها، طرح‌ها، پروژه‌ها و فعالیت‌ها در حوضه آبریز دریاچه ارومیه

- بررسی، تعیین و معرفی مسائل و مشكلات و تهدیدات محيط زيست و اعلام هشدار و ارائه راه‌حل برای آنها در حوضه آبریز دریاچه ارومیه

- انجام اقدامات مرکز بر اساس فرایند اجرای الگوی مدیریت یکپارچه توسعه پایدار در حوضه آبریز دریاچه ارومیه

- تعیین توان زیست‌محیطی و آستانه¬ و ظرفیت تحمل محیط زیست در مناطق مختلف حوضه آبریز دریاچه ارومیه و ارائه برنامه استفاده از سرزمین و تعریف کاربری‌ها و نحوه استفاده از کاربری‌ها و بازنگری در ضوابط و آیین‌نامه استقرار کاربری‌ها و فعالیت‌ها در این حوضه

- تولید دانش و اجرای پروژه افزایش توانمندسازی و ارتقای انسجام اجتماعی  و مشارکت مردم محلی در حوضه آبریز

- اجرای پروژه بهبود وضعیت اقتصادی و معشیت جوامع انسانی حوضه آبریز دریاچه ارومیه

-اجرای پروژه طراحی شبکه تولید و توزیع فراورده‌ها و محصولات کشاورزی سالم و بهینه‌سازی مصرف آب

- انجام پروژه‌های برون‌دانشگاهی به سفارش دستگاه‌های اجرایی و هدایت پروژه‌های درون‌دانشگاهی و پایان‌نامه و رساله دانشجویان به سمت موضوعات مرتبط با حوضه آبریز دریاچه ارومیه با استفاده از ظرفیت علمی و تجارب مدیریتی و اجرایی پنج کارگروه تخصصی این مرکز

- معرفی سیاست‌ها و تکنولوژی‌های سبز و دوستدار محیط زیست برای سازمان‌ها، شرکت‌ها و اقشار و گروه‌های مختلف جامعه.

انتهای پیام/4103/4062/پ