واکاوی مهجوریت کتاب علمی در ایران/ آشفته‌بازاری که ناشر و مخاطب را گلایه‌مند کرده!

به گزارش خبرنگار حوزه ادبیات و کتاب گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، آموزش دانش به مردم عادی، تقویت باور و اعتماد عمومی به علم، همگانی کردن آن و در یک کلام «علم برای مردم»، برنامه‌ای است که سال‌ها پیش در کشورهای مختلف به‌شدت مورد توجه قرار گرفت. پس از شروع این جنبش کتاب‌هایی عامه‌فهم (Pop Science) از دستاوردهای علمی بزرگ‌ترین دانشمندان کشورهای مختلف برای مخاطبان عادی منتشر شد. برخی از این کتاب‌ها در لیست کتاب‌های پرفروش قرار گرفت و بازخوردهای خوبی نیز در بین مردم داشت.

علم و همگانی کردن آن، نقش کلیدی در آگاهی‌رسانی جمعی و شناخت جهان پیرامون دارد. اگر علم به زبانی ساده و قابل‌فهم ارائه شود، بی‌شک وارد لایه‌های گوناگون اجتماعی شده و هم‌زمان با رشد فردی، سبب رشد اجتماعی نیز خواهد شد.

«بهار ساکت» (Silent Spring) عنوان یکی از تأثیرگذارترین کتاب‌های علمی عامه‌پسند است که نیم‌قرن پیش توسط زیست‌شناسی به نام «ریچل کارسونیک» نوشته شد. این کتاب و نویسنده‌اش از آغازگران ژانر علم برای عموم بودند که با استقبال شگفت‌انگیز مخاطبان در لیست پرفروش‌ترین کتاب‌های سال آمریکا نیز قرار گرفت.

کتاب «بهار ساکت» تأثیر آفت‌کش‌های شیمیایی را بر محیط‌زیست طبیعی فاش کرد و باعث اعتراضات و واکنش‌های گسترده در سطح جامعه شد. به‌رغم این که کارسونیک در کمتر از دو سال پس از انتشار کتاب درگذشت، میراث او باقی ماند؛ این کتاب به آغاز جنبش زیست‌محیطی در آمریکا کمک کرد و هنوز هم الهام‌بخش مردم است.

این کتاب تنها یک مثال از تأثیر عمیق کتاب‌های علمی به زبان ساده است. دانش قدرتمندترین ابزاری است که ما برای تحلیل و دریافتن منطق حاکم بر جهان در اختیار داریم و این تاریخ غنی کتاب‌هاست که به درک عمیق‌تر آن کمک می‌کند.

با فراگیر شدن کتاب‌های مربوط به این حوزه چند سالی می‌شود که برخی ناشران در ایران هم علاقه‌مند شده‌اند تا در این حوزه کتاب‌هایی را تنظیم و منتشر کنند و تلاش کرده‌اند عناوین و موضوعات جذاب علمی در قفسه‌های کتاب‌فروشی‌ها جایگاه خاصی پیدا کند.

با این تعداد دانشجو و جوان شمار کتاب‌های علمی قابل‌قبول نیست

مهرداد کاظم‌زاده مدیر انتشارات مازیار در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری آنا، با اشاره به اینکه ناشران مختلفی وارد این حوزه شده‌اند و در این زمینه فعال هستند، می‌گوید: انتشارات ما برنامه ویژه‌ای برای این نوع کتاب‌ها دارد و از کار در این زمینه راضی هستیم. بااین‌وجود نمی‌خواهم گلایه کنم اما با توجه به این جمعیت جوان، دانشجو و دانشگاه در کشور به‌نظر من شمار این نوع کتاب‌ها قابل‌قبول نیست.

وی کتاب‌های این حوزه را به سه دسته سطح بالا، سطح متوسط و سطح پایین (عمومی) تقسیم می‌کند و می‌افزاید: برخی کتاب‌ها در این حوزه به چاپ‌های متعدد رسیده و پرفروش می‌شوند ولی برخی کتاب‌ها هم با استقبال کمتری مواجه می‌شوند. مثلاً کتاب‌های حوزه فیزیک، نجوم و اخترشناسی فروش خوبی دارند. مجموعه کتاب‌هایی که عمومی‌تر هستند با استقبال بهتر مواجه می‌شوند و هرچقدر سطح کتاب به لحاظ تخصصی بالاتر می‌رود فروش آن کمتر می‌شود و این یک مسئله طبیعی است.

به عنوان یک ناشر هر روز با نبود مؤلف کتاب علمی روبه‌رو هستم و به آن فکر می‌کنم. علتش هم این است که این فعالیت، صرفه اقتصادی ندارند. برای این است که دانایی در مملکت ما مساوی با زندگی خوب و راحت نیست.

ژانر علم برای عموم در حال حاضر شتاب زیادی در کشورهای دنیا گرفته است. دانشمندان در فرآیندی جذاب‌تر، حرفشان را می‌زنند و این به هنری فاخر تبدیل شده است. کتاب علمی برای عموم به معنی خلاصه کردن جزوه‌های دانشگاهی یا یادداشت‌های پراکنده درباره یک موضوع علمی نیست. نوشتن این کتاب‌ها دانش و مهارت خاص خود را می‌طلبد. تألیف این گونه آثار از سوی دانشمندان و پژوهشگران ایرانی تا به امروز جدی گرفته نشده است.

مدیر انتشارات مازیار در پاسخ به این سؤال که چرا اکثر آثار منتشر شده در ایران ترجمه هستند و در این زمینه مؤلف نداریم، اظهار کرد: پژوهشگران و دانشمندان ایرانی کمتر به منابع علمی دست‌اول دسترسی دارند به همین دلیل اگر کار تألیفی انجام دهند، استقبال نمی‌شود. البته استثناهایی وجود دارد که اگر مؤلف معروف باشد و مثلاً در دانشگاه‌های مطرح تدریس بکند اثرش بین خوانندگان مقبول واقع می‌شود. در این زمینه دانشمندان ایرانی مطرحی داریم که خارج از کشور فعالیت علمی انجام می‌دهند که مقاله منتشرشده دارند اما کتاب منتشر نکرده‌اند که اگر داشتند خوب بود.

بستر اقتصادی و اجتماعی برای استقبال از این کتاب‌ها وجود ندارد

حبیب فروغی مدیر انتشارات سبزان در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری آنا، درباره ضعف تألیف در حوزه کتاب‌های علمی اظهار می‌کند: به‌عنوان یک ناشر هر روز با نبود مؤلف کتاب علمی روبه‌رو هستم و به آن فکر می‌کنم. علتش هم این است که این فعالیت، صرفه اقتصادی ندارند. برای این است که دانایی در مملکت ما مساوی با زندگی خوب و راحت نیست. ما یک شعاری داریم و ابتدای اکثر کتاب‌هایمان می‌نویسیم «دانایی توانایی است»، این شعار عمومی انتشارات ما است اما آیا در واقعیت این‌چنین است؟

مدیر انتشارات سبزان در ادامه می‌افزاید: ما دانشمندان و اساتید خیلی خوب و فرهیخته‌ای داریم اما آن‌ها می‌خواهند مثلاً بنشینند یک کتاب ۲۰۰ تا ۴۰۰ صفحه‌ای تحقیق کنند، بنویسند، بدهند به ناشر و ناشر هم مثلاً یک هزار نسخه از آن بفروشد. چقدر به مؤلف حق‌التحریر می‌رسد؟

بسیاری بر این عقیده هستند که در حال حاضر کتاب‌های علمی ویژه دانشگاهیان و متخصصان علم نیست اما باید از این نکته نیز غافل نشد که یکی از معیارهای فهم کتاب‌های علمی، دانش و اطلاعات قبلی مخاطبان است. طیف عمده مخاطبان این نوع کتاب‌ها علاقه‌مندان واقعی به علم و دانش هستند.

«دانستنی‌های علم هوافضا»، «خلاصه روانشناسی برای همه»، «دانستنی‌های علم فیزیک» و «نانو تکنولوژی به زبان ساده» فقط تعدادی اندکی از عناوین کتاب‌های علمیِ عامه‌پسند انتشارات سبزان است که طرفداران خاص خود را در بین دوستداران علم دارد.

مجموعه کتاب‌های علمی که عمومی‌تر هستند با استقبال بهتر مواجه می‌شوند و هر چقدر سطح کتاب به لحاظ تخصصی بالاتر می‌رود فروش آن کمتر می‌شود و این یک مسئله طبیعی است.

فروغی درباره جامعه مخاطب کتاب‌های علمی عامه‌پسند بیان می‌کند: مخاطبان این کتاب‌ها کسانی هستند که بنشیند در یک محیط آرام بخوانند و لذت ببرند. درواقع این نوع کتاب‌ها متعلق به جوامعی است که از لحاظ اقتصادی و آرامش اجتماعی کمی فراتر از جامعه ما هستند. جوامعی که ساده‌ترین مسائل خودش را توانسته‌اند حل کنند، مسائل اقتصادی و اجتماعی‌شان را حل کرده‌اند، بنابراین در این جامعه یک جوان به دنبال این نیست که حتماً یک مدرک داشته باشد که برود جایی استخدام شود. در جامعه ما این‌چنین نیست، مردم تا هفت و هشت شب کار می‌کنند، بعد می‌خواهند بروند خانه، حالا در مورد کوانتوم مثلاً دو کلمه هم کمتر بدانند اتفاق خاصی نمی‌افتد.

ترجمه و نشر کتاب‌های علمی نه‌تنها به افزایش آگاهی جامعه کمک می‌کند که باعث ایجاد انگیزه برای رشد نسل تازه‌ای از نویسنده‌های علمی می‌شود و شاید ایده‌هایی را هم به دانشگاهیان و نویسنده‌های علمی نشان دهد که با الهام از این آثار دست به تولید بزنند.

به نظر می‌رسد مسئولین، مدیران و سیاست‌گذاران، بازار نشر، نویسندگان، مترجمان و مخاطبان هر کدام در حوزه وظایف و فعالیت‌های خود راه‌های نرفته زیادی پیش رو دارند تا نشر کتاب‌های علمی را به جایگاه قابل‌قبول برای کشوری که رشد علمی و پیشرفت بر مبنای دانش از سیاست‌های اصلی آن است، برسانند.

انتهای پیام/4028/پ