خط فقر ایران و مروری بر متداول‌ترین روش‌های محاسبه آن

به گزارش حوزه مجلس گروه سیاسی خبرگزاری آنا از مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات اقتصادی این مرکز در گزارشی با عنوان «خط فقر ایران در سال 1395 و مروری بر روش محاسبه آن» آورده است؛ با وجود اهمیت بالای محاسبه خط فقر و شناسایی ویژگی‌های گروه‌های فقیر و همچنین با وجود آنکه حمایت از فقرا و اجرای سیاست‌های حمایتی و برخورداری افراد از عدالت اقتصادی همواره از شعارهای سیاستگذاران اقتصادی در ایران بوده است، اما هیچ نهاد رسمی در کشور، سری زمانی خط فقر را به‌ طور عمومی منتشر نکرده و محاسبات صورت‌گرفته حول این متغیر معمولاً به ‌صورت درون‌دستگاهی یا در مطالعات آکادمیک و مقالات و پایان‌نامه‌های دانشگاهی انجام شده است.

این گزارش در تشریح نقطه ضعف محاسبات خط فقر تصریح می‌کند که نقطه ضعف این نوع محاسبات این است که در طول زمان پیگیری نمی‌شود و با توجه به پایه متفاوت محاسبات در هریک از مطالعات، نتایج آنها قابل مقایسه با یکدیگر نیست و سری زمانی پویا و قابل اعتمادی به‌دست نمی‌دهد.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با توجه به اهمیت موضوع و ضعف مراکز تحقیقاتی رسمی کشور در این زمینه، در نظر دارد با محاسبه خط فقر در سال‌های مختلف و بررسی ویژگی‌‌های خانوارهای فقیر، دلالت‌های مختلف سیاستی را در این زمینه بررسی کند. نتایج این مطالعات می‌تواند رهنمون مناسبی برای نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی و دولت در سیاست‌های حمایتی و فقرزدایی باشد.

گزارش حاضر به ‌‌عنوان اولین قسمت از سلسله مطالعات مربوط به فقر در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی است که هدف اصلی آن ارائه یک روش قابل قبول برای محاسبه خط فقر و برآورد خط فقر برای سال‌های گذشته و آینده بر اساس‌ این روش است. در این مطالعه تلاش شده تا تمامی مراحل به‌ صورت گام‌به‌گام و با جزئیات کامل توضیح داده شود تا رهنمونی برای دانشجویان و پژوهشگرانی باشد که بر روی فقر مطالعه می‌کنند.‌

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با معرفی متداول‌ترین روش‌های محاسبه خط فقر (روش هزینه نیازهای اساسی و مصرف انرژی غذایی) و با رویکردی جدید نسبت به روش هزینه نیازهای اساسی، به برآورد خط فقر مطلق در سال 1395 در کشور پرداخته شده است.
هدف مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی برآورد خط فقر مطلق است و بنابراین در تمامی قسمت‌های آینده منظور از فقر، فقر مطلق خواهد بود. فقر مطلق را می‌توان ناتوانی در کسب حداقل استاندارد زندگی تعریف کرد.

فقر مطلق عدم دسترسی به حداقل‌های معیشت در جامعه را بررسی کرده و تحت تأثیر توزیع درآمد در جامعه نیست. در مطالعات مربوط به این نوع فقر به موضوع تأمین حداقل نیازهای اساسی پرداخته می‌شود، بنابراین در برخی از کشورهای پیشرفته حتی ممکن است فقیر مطلق وجود نداشته باشد. اما در کشورهایی که دچار فقر مطلق هستند، یعنی بخشی از جامعه هنوز امکان دستیابی به حداقل‌های زندگی را ندارند، بررسی فقر نسبی در مقایسه با فقر مطلق چندان اهمیتی ندارد.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی یکی از چالش‌های اساسی مرتبط با محاسبه خط فقر در یک کشور را لحاظ تفاوت‌ها در مناطق جغرافیایی محتلف در کشور می داند و می‌افزاید که به خصوص در کشورهایی که دارای تنوع اقلیمی هستند، محاسبه یک خط فقر کشوری، نمی‌تواند معیار دقیقی به‌دست دهد. برای این منظور به‌طور معمول خط فقر شهری و روستایی به‌طور جداگانه محاسبه می‌شود، اما از آنجایی که استاندارد و هزینه‌های زندگی در شهرهای مختلف در کشورهایی که دارای تنوع اقلیمی هستند، تفاوت زیادی دارد، حتی محاسبه دو خط فقر جداگانه شهری و کشوری نیز برآورد مناسبی نخواهد بود. کشور ایران نیز از جمله کشورهایی است که دارای تنوع زیادی به لحاظ سطح قیمت‌ها، سبد کالای مصرفی خوراکی و سایر هزینه‌های مصرفی است و از‌این‌رو نمی‌توان تنها یک خط فقر برای تمامی نقاط شهری و یا روستایی در نظر گرفت.

در پژوهش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، به‌جای برآورد خط فقر کشوری (شهری و روستایی)، 9 خط فقر (چهار خط فقر شهری و پنج خط فقر روستایی) محاسبه شده است. به این منظور از روش هزینه نیازهای اساسی تکراری استفاده شده، با این تفاوت که نوآوری‌هایی که مرتبط با ویژگی‌های جغرافیایی ایران است، به کار بسته شده است.

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نتایج حاصل از محاسبه خط فقر در مناطق شهری در سال 1395 نشان می‌دهد که خوشه شامل شهرستان تهران با خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود 770 هزار تومان، دارای نرخ فقر حدود 12 درصد است. منظور از خط فقر سرانه آن است که این مقدار به‌ازای هر نفر است و منظور از معادل نیز، اصطلاحی است که در مطالعات فقر استفاده می‌شود و در آن هر یک نفر، ضریب یک نخواهد داشت. بهطوری که بر اساس استاندارد مورد استفاده در این مطالعه، نفر اول بزرگسال ضریب یک، نفر دوم بزرگسال برابر 0/7 و بچه‌ها هر کدام ضریب 0/5 خواهند داشت. برای مثال در این روش بر اساس خط فقر سرانه معادل ماهیانه 770 هزار تومان، خط فقر برای یک خانوار چهار نفره 2079 هزار تومان خواهد بود که از ضرب عدد 770 هزار تومان در 2/7 به‌دست آمده است.

در این گزارش در خوشه‌ای دیگر که شامل اغلب شهرهای پرجمعیت کشور است، خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود 500 هزار تومان و نرخ فقر حدود 5/14 درصد را داراست. دو خوشه دیگر (شامل مناطق شهری سایر استان‌ها که بر اساس بردار قیمت به دو گروه تقسیم شدند) با خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود 360 و 410 هزار تومان، دارای نرخ فقر حدود 15/4 درصد هستند. نرخ فقر کل در مناطق شهری نیز 14/9 درصد برآورد شده است.
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نتایج حاصل از تعیین خط فقر در مناطق روستایی در سال 1395 نشان می‌دهد که خوشه شامل استان‌های سیستان و بلوچستان، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد با خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود 200 هزار تومان (کم‌ترین مقدار خط فقر در خوشه‌های روستایی)، نرخ فقری حدود 13/5 درصد دارند. خوشه شامل مناطق روستایی استان‌های تهران و البرز نیز با خط فقر سرانه معادل ماهیانه حدود 430 هزار تومان و نرخ فقر حدود 14/5 درصد بیش‌ترین فقرا را در خود جای داده است. سه خوشه دیگر نیز دارای خط فقر بین دو خوشه مذکور هستند. نرخ فقر کل در مناطق روستایی نیز 11/6 درصد برآورد شده است. شایان ذکر است که یکی از اهداف این پژوهش، معرفی روشی کامل و جامع برای محاسبه خط فقر است تا بتواند در مطالعات بعدی نیز به‌عنوان مرجع استفاده شود.

انتهای پیام/4034