بحران ونزوئلا: آتش زیر خاکستر

سرآغاز بحران

آتش اعتراضات جدید حدود چهار ماه قبل با رأی دیوان عالی پارلمان شعله‌ور شد. قضات دیوان عالی در حکمی پارلمان را فاقد صلاحیت اعلام و اختیارات آن را به‌خود منتقل کردند. هرچند دیوان عالی پس از سه روز نظر خود را عوض کرد، اما این عقب‌نشینی جلوی موج اعتراض‌های جدید را نگرفت. در این مدت تظاهرات و اعتراضات بسیاری شکل گرفته که بیشتر آن‌ها به خشونت کشیده شده و تاکنون بیش از صد کشته برجای گذاشته است.

مخالفان ونزوئلا بر این باور هستند که این کشور در آستانه فروپاشی است. از سوی دیگر صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی کرده است که تورم ونزوئلا در سال‌جاری از 700 درصد بیشتر شود.

انتخابات بعدی ونزوئلا در سال 2019 است اما مخالفان در تلاش هستند تا با برکناری نیکلاس مادورو، دولت را مجبور به برگزاری انتخابات زودهنگام کنند.
پس از آنکه برنامه‌های نیکلاس مادورو، رئیس‌جمهوری ونزوئلا برای تشکیل مجلس موسسان در این کشور با مخالفت شدید مخالفان مواجه شد، بر آن شد تا قانون اساسی جدید ونزوئلا را در یک همه‌پرسی در ماه جولای (مرداد) به رای مردم گذارد.

او در این‌باره در پیامی به مردم ونزوئلا گفت: «این مردم هستند که تصمیم می‌گیرند به همه‌پرسی رای موافق بدهند یا نه. ما در این همه‌پرسی پیروز خواهیم شد.»

این همه‌پرسی در حالی برگزار شد که مخالفان او را متهم می‌کردند که وی بر آن است تا اعضای مجلس مؤسسان را از میان هواداران خود انتخاب کند و بدین ترتیب بر نفوذ خود بیافزاید.

سرانجام همه‌پرسی مجلس موسسان ونزوئلا روز یکشنبه 8 مرداد (30 جولای) برگزار و طبق آمار رسمی اعلام شده بیش از 41 درصد واجدان شرایط (بیش از 8 میلیون نفر) دراین انتخابات شرکت کردند و مادورو که طرح برگزاری این انتخابات را اجرا کرده بود، بلافاصله اعلام پیروزی کرد. در جریان خشونت‌های همزمان با این انتخابات چندین نفر کشته شدند. مجلس موسسان قانون اساسی ونزوئلا قدرت انحلال کنگره تحت کنترل مخالفان دولت و تدوین قانون اساسی جدید را دارد.

این مجلس با 545 عضو جایگزین مجلس ملی (پارلمان) کنونی این کشور شده است که اکثریت نمایندگان آن را مخالفان دولت تشکیل داده بودند و با نیکلاس مادورو مبارزه می‌کردند. انتخابات مجلس موسسان قانون اساسی به نیکولاس مادورو اجازه می‌دهد تا قانون اساسی را بازنویسی کند و نهادی رقیب مجلس ملی ونزوئلا به وجود آورد که در کنترل مخالفان است.

لازم به ذکر است که مادورو در پیامی توئیتری، انتخابات مجلس موسسان را که وظیفه بازنگری در قانون اساسی برعهده دارد، لحظه‌ای تاریخی توصیف کرد و گفت: «امروز روزی موفقیت‌آمیز با مشارکت مردمی بالا بود.»

سخنان نیکولاس مادورو، در حالی مطرح می‌شود که انریکه کاپریلس، یکی از چهره‌های شاخص مخالفان میزان مشارکت مردمی را کمتر از 15 درصد اعلام کرد. او همچنین انتخابات را جعلی خواند و خواستار برگزاری اعتراضات گسترده شد.

واکنش‌های بین‌المللی مخالف

ایالات متحده آمریکا

آمریکا انتخابات مجلس موسسان قانون اساسی را در ونزوئلا محکوم و تحریم‌های جدیدی علیه این کشور اعمال کرده است، اما به نظر می‌رسد آمریکا اعمال تحریم و اعلام مواضع در مخالفت با اقدامات ونزوئلا را کافی نمی‌داند و قصد دارد روش سخت‌تری را در پیش گیرد. مورالس، رئیس‌جمهوری بولیوی هشدار داده است اعمال تحریم علیه مسئولان ونزوئلا یک بازی دوگانه است و اقدام بعدی پس از تحریم، دخالت نظامی خواهد بود.

لازم به ذکر است که دولت آمریکا با هدف اعمال فشار بیشتر بر دولت مادورو، تحریم‌های تازه‌ای را علیه 13 مقام ارشد ونزوئلایی وضع کرد. تحریم‌های تازه، شماری از مقام‌های دولت فعلی و سابق، افسران ارشد نظامی و مدیران شرکت نفت دولتی (PDVSA) را به خاطر نقض حقوق بشر، تضعیف دموکراسی و فساد هدف قرار داده است.

اتحادیه اروپا

فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای با ابراز تاسف از برگزاری انتخابات مجلس موسسان در روز 30 جولای (8 مرداد) در ونزوئلا گفته است: «انتخابات مجلس موسسان در ونزوئلا موجب وخامت بحران در این کشور شده است و این خطر وجود دارد که سایر نهادهای مشروع در این کشور را نیز مخدوش کند. اوضاع برگزاری انتخابات، شک و تردیدهای بیشتری درباره توانایی این مجلس برای نمایندگی تمام اقشار مردم ونزوئلا ایجاد می‌کند.»

این بیانیه می‌افزاید: «از این رو اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن نمی‌توانند مجلس موسسان ونزوئلا را به رسمیت بشناسند زیرا نگرانی‌هایی درباره نمایندگی موثر این مجلس و مشروعیت آن دارند و از دولت نیکلاس مادورو می‌خواهند که که اقداماتی فوری برای تصحیح روند حوادث انجام دهد. به‌طور خاص، روند تاسیس مجلس موسسان باید به حالت تعلیق درآید و اختیارات نهادها آنگونه که در قانون اساسی پیش‌بینی شده است به رسمیت شناخته شود.»

در بیانیه اتحادیه اروپا آمده است: «انجام اقدامات اعتمادساز دیگری مانند آزادی تمام مخالفان سیاسی زندانی نیز مورد نیاز است.»

اتحادیه اروپا همچنین از اقدامات کشورهای منطقه و سایر بازیگران بین‌المللی برای تسهیل مذاکرات سیاسی در ونزوئلا استقبال و آمادگی خود را برای حمایت فعالانه از همه تلاش ها در این زمینه اعلام کرده است. اتحادیه اروپا همچنین از همه طرف‌ها خواستار خودداری از خشونت شده و برای کمک برای کاهش مشکلات مردم ونزوئلا اعلام آمادگی کرده است.

در پایان بیانیه اتحادیه اروپا آمده است که این اتحادیه و کشورهای عضو آن آمادگی دارند که در صورت مخدوش شدن بیشتر اصول دموکراتیک و محترم شمرده نشدن قانون اساسی در ونزوئلا، به تدریج پاسخ خود را به این وضعیت تشدید کنند. پیشتر نیز سخنگوی موگرینی در بیانیه‌ای با ابراز تاسف از خشونت‌های رخ داده در جریان همه‌پرسی 8 مرداد مجلس موسسان ونزوئلا، گفت: «سرنوشت دموکراسی در ونزوئلا نگرانی مشروع همه کشورهای منطقه و شریکان ونزوئلا در سرتاسر جهان است.»

پاپ

پاپ فرانسیس رهبر مذهبی کاتولیک‌ها خواستار پایان خشونت‌ها و تعلیق مجلس موسسان جدید در ونزوئلا شد. پاپ در این بیانیه که روز جمعه منتشر شد، با ابراز نگرانی عمیق از تشدید بحران، افزایش قربانیان، مجروحان و زندانیان در ونزوئلا، خواستار متوقف شدن اقدامات جدید از جمله تعلیق مجلس موسسان جدید که باعث ایجاد فضایی تنش آمیز و درگیری می‌شود، شد. وی همچنین دعوت به ایجاد شرایط مناسب برای یک راه حل مذاکراتی این بحران کرد.

پاپ در این بیانیه خواستار تضمین احترام کامل به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی و قانون اساسی کنونی شد و دعوت به تعلیق روند مجلس موسسان جدید و دیگر طرح‌های در حال انجام کرد چرا که این اقدامات به جای کمک به آشتی و صلح، یک فضای تنش آمیز و درگیری ایجاد کرده است. پاپ در این بیانیه همچنین از آنچه در ونزوئلا رخ می دهد ابراز نگرانی کرده و افزوده است که از نزدیک تحولات انسانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و معنوی را دنبال و برای همه ونزوئلایی‌ها دعای مستمر می‌کند. رهبر مذهبی کاتولیک‌ها از همه جامعه ونزوئلا خواست تا هر نوع خشونت را کنار بگذارند و از نیروهای امنیتی نیز خواست تا به‌طور بی‌تناسب و زیاد از زور استفاده نکنند.

واکنش‌های منطقه‌ای

مرکوسور

اتحادیه تجاری مرکوسور( Mercosur) به‌دنبال برگزاری همه‌پرسی و تشکیل مجلس موسسان در ونزوئلا عضویت این کشور را تعلیق کرد تا فشارها را بر مادورو برای منحل کردن این مجلس بیشتر کند. با وجود این، رئیس‌جمهوری ونزوئلا تاکید کرد همچنان در این بلوک اقتصادی-تجاری خواهد ماند.

رویترز گزارش کرد: «وزیران امور خارجه آرژانتین، پاراگوئه، اروگوئه و برزیل این تصمیم را در سائوپائولو اعلام کردند و از نیکولاس مادورو خواستند تا زندانیان را آزاد و فوری روند گذار سیاسی را آغاز کند.»

نیکولاس مادورو ساعاتی پس از اعلام این تصمیم گفت: «ونزوئلا هرگز از مرکوسور بیرون نمی‌رود. قلب، روح و جان ما در مرکوسور است. برخی اولیگارشی‌ها شامل برزیل یا دولت‌های تابعه نظیر آرژانتین تلاش می‌کنند تا ونزوئلا را از بلوک مرکوسور بیرون کنند اما ما همیشه در این بلوک می‌مانیم.مرکوسور هیچ قید و شرطی برای اخراج اعضا از این اتحادیه تجاری کشورهای آمریکای جنوبی ندارد.»

برزیل

آلویسیو نونس، وزیر امور خارجه برزیل گفته است: «ما می‌گوییم کشتار و سرکوب دیگر کافی است. ادامه اعمال چنین شکنجه‌هایی علیه مردم غیرقابل تحمل و غیرممکن است. تعلیق ونزوئلا از مرکوسور هیچ تاثیری در سیاست‌های تجاری و مهاجرت برای جلوگیری از وخیم‌تر شدن بحران انسانی نخواهد گذاشت. ما از ونزوئلایی‌هایی که می‌خواهند به برزیل سفر کنند استقبال می‌کنیم.»

آرژانتین

خورخه فائوری، وزیر امور خارجه آرژانتین، رهبر ونزوئلا را یک دیکتاتور توصیف کرد و گفت: «بسیار بد است که برادرمان را از در بیرون کنیم اما با توجه به وضعیت بدی که شاهد آن هستیم و باعث درد و رنج بسیار شده این تصمیم را اتخاذ کردیم.»

پرو

ریکاردو لونا، وزیر امور خارجه پرو نیز گفت: «حدود 14 وزیر امور خارجه از سراسر قاره آمریکا به‌زودی در لیما دیدار و درباره ونزوئلا مذاکره خواهند کرد و این گروه ممکن است به یک هیات ناظر دائم تبدیل شود. ما مجموعه‌ای از 14 یا 15 برنامه فردی یا جمعی را که کشورهایمان می‌توانند برای مقابله با این بحران انجام دهند، بررسی خواهیم کرد.»

واکنش‌های بین‌المللی ‌موافق

ایران

بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان با توجه به تحولات جاری و برگزاری همه‌پرسی در ونزوئلا اینگونه ‌واکنش نشان داد: «جمهوری اسلامی ایران از فرآیندهای دموکراتیک و برخاسته از اراده مردم ونزوئلا با هدف حل و فصل مسالمت‌آمیز و قانونی امور جاری در آن کشور حمایت می‌کند و امیدوار است برگزاری انتخابات اخیر باعث برقراری ثبات و آرامش و به مقدمه‌ای برای گفت‌وگو و وفاق ملی در آن کشور تبدیل شود.»

وی علاوه بر مخالفت با هرگونه مداخله خارجی در امور داخلی ونزوئلا و تأکید بر ضرورت احترام به حاکمیت و استقلال کشورها در چارچوب حقوق بین‌الملل، تحریم‌های یک‌جانبه دولت ایالات متحده آمریکا علیه ونزوئلا را مردود دانست و افزود:«همانگونه که تجربه جهانی هم ثابت کرده است عمیقا بر این باوریم که استفاده از حربه تحریم به عنوان ابزاری برای اعمال فشار بر کشورها و ملت‌های مستقل جهت تزلزل و شکاف در اراده آن‌ها، امری بیهوده و ناکارآمد است.»

روسیه

الکساندر شتینین، مسئول بخش آمریکای لاتین وزارت امور خارجه روسیه گفت: «برای حل اختلافات سیاسی ونزوئلا، گفت‌وگوی جامع ملی مطابق با قانون ضروری است.»

این دیپلمات روس خواستار مذاکرات میان سازمان‌های سیاسی ونزوئلا و ممانعت از دخالت خارجی شد که به بی‌ثباتی این کشور منجر می‌شود و تاکید کرد: «برای حل اختلافات در ونزوئلا، قانون اساسی باید مدنظر قرار گیرد و احترام به حاکمیت قانون و حقوقی که از سوی ارگان های مشروع ونزوئلا تصویب شده‌اند ضروری است و موضوعات ونزوئلا به‌عنوان متحد راهبردی روسیه در منطقه آمریکای لاتین، برای مسکو اهمیت ویژه‌ای دارد.»

وی هرگونه دخالت مسکو در امور داخلی ونزوئلا را تکذیب کرد و گفت از دولت نیکولاس مادورو، رئیس‌جمهوری ونزوئلا حمایت می‌کند. وی افزود: «از دیدگاه مسکو، غربی‌ها به ویژه آمریکا با استفاده از الگوی انقلاب رنگین، مشغول بحران‌سازی در ونزوئلا هستند. آمریکا و برخی کشورهای اروپایی مانند اسپانیا با کمک به مخالفان ونزوئلا و نیز حمایت از سازمان‌های غیردولتی، در پوشش گسترش آزادی‌های فردی و اجتماعی در ونزوئلا، به زمینه‌سازی برای وقوع انقلاب رنگی در این کشور پرداخته‌اند.»

چشم انداز آتی و فرجام کار

1. ایالات متحده، آمریکای لاتین را همواره حیات خلوت خود به حساب آورده و بر این اساس پس از استقلال این منطقه از زیر یوغ استعمار اروپا در اوایل قرن نوزدهم تا اکنون در همه امور آن دخالت می‌کند. لذا در حالی که ایالات متحده تحریم‌هایی را در جهت هشدار به رئیس‌جمهوری ونزوئلا برای عقب‌نشینی از همه پرسی به منظور مجلس موسسان و اصلاح قانون اساسی اعمال کرده بود و بررسی گزینه تحریم‌های اقتصادی نیزبه ویژه در حوزه نفتی را روی میز داشت، اما همه‌پرسی درونزوئلا برگزار شد که به مادورو اجازه می‌دهد تا قانون اساسی را بازنویسی و نهادی رقیب برای مجلس ملی ونزوئلا به وجود آورد که هم اکنون دراختیار مخالفان است.

2. معادله نفت و تلاش آمریکا برای کنترل آن از موضوعات مهمی است که باید بدان توجه کرد. نفت خام از گذشته سهم بسزایی در روابط ایالات متحده آمریکا با کشورهای اصلی تولیدکنندۀ نفت در آمریکای لاتین، آمریکای مرکزی و جنوبی داشته است.سیاست خارجی جدید ایالات متحده بر گسترش روابط تجاری و پیشرفته کردن صنعت نفت آمریکای لاتین به عنوان جایگزینی برای نفت خاورمیانه استوار است. چیزی که با اعمال سیاستهای مستقل از سوی این کشورها در تعارض است.آمریکا از ظهور چپ گرایی در این منطقه و حضور قدرتهای دیگر همچون روسیه و چین در آن نگران بوده‌اند و تلاش داشته است به روشهای مختلف هزینه های دیگران را برای حضور در این منطقه افزایش دهند. بروز بحران کنونی در ونزوئلا بهانه‌ای به دست آمریکا می‌دهد تا در صدد تغییر سیاست‌های مستقلانه این کشور بر بیاید.

3. فشار مخالفان و برخی از کشورهای آمریکای لاتین بویژه دولت‌های همسو با ایالات متحده با هدف افزایش فشار بردولت نیکولاس مادوروادامه دارد. به تعلیق در آمدن عضویت ونزوئلا از مرکوسور بیش از پیش دولت مادورو را در میان همسایگانش منزوی ساخته است.

4. بحران اقتصادی و اجتماعی در ونزوئلا نیازمند تعامل دوباره با نهادهای مالی بین‌المللی است که بتواند به بازسازی سازوکار های بازار در اقتصاد کمک کند.

*سفیر اسبق ایران در نیکاراگوئه و کارشناس ارشد مسائل آمریکای لاتین