ایلام، استان چهارفصل بازی‌های محلی

به گزارش خبرنگار آنا، استان ایلام با مرکزیت ایلام 20133 کیلومتر مربع مساحت دارد. این استان 10 شهرستان بدره، سیروان، دهلران، ملکشاهی، ایلام، مهران، ایوان، چرداول، دره شهر، آبدانان را شامل می‌شود.

محدوده جغرافیایی استان ایلام از غرب به کشور عراق، از جنوب به استان خوزستان، از شرق به استان لرستان و از شمال به استان کرمانشاه محدود می شود.

استان ایلام دارای دو اقلیم نیمه‌مرطوب سرد در شمال بیابانی گرم است و به همین دلیل چهارفصل مناسب برای سفر است.

جاذبه‌های شاخص استان

قلعه کنجانچم، شهر تاریخی سیمره، پل گاومیشان، قلعه والی، دریاچه سد ایلام، دریاچه دوقلوی سیاه گاو، غار زینه گان، آتشکده سیاهگل، منطقه حفاظت شده مانشت و قلارنگ و چشمه‌های آبگرم دهلران از بخش‌های گردشگری این استان است.

موقعیت طبیعی

ایلامیک منطقه کوهستانی و مرتفع است که در غرب و جنوب غربی کشور در میان رشته کوه‌های کبیرکوه از سلسله جبال زاگرس قرار دارد. از شمال به استان کرمانشاه، از جنوب به قسمتی از خوزستان و کشور عراق، از شرق به استان لرستان و از غرب به کشور عراق محدود است. استان ایلام حدود 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق دارد. کوه‌های ایلام از جمله ناهمواری‌های سلسله جبال زاگرس است. در حاشیه غربی این رشته کوه و به صورت چین‌های موازی در جهت شمال غربی، جنوب شرقی امتداد یافته است. این چین‌ها از جمله رسوبات دوران اول تا چهارم زمین‌شناسی است. نواحی شمال و شمال شرقی استان کوهستانی و دارای ارتفاعات مهمی است. مناطق غرب و جنوب غربی آن از زمین‌های پست و کم‌ارتفاع و تپه‌ماهور، تشکیل شده است. آب‌وهوای استان ایلام به سبب تأثیرپذیری از عوامل گوناگونی چون عرض جغرافیایی (زاویه تابش آفتاب)، ارتفاع، امتداد رشته کوه‌های زاگرس، فاصله از بیابان‌های عراق و عربستان و بادهای محلی و ناحیه‌ای، از تنوع زیاد برخوردار است. استان ایلام دارای سه منطقه آب‌و‌هوایی (سرد کوهستانی، آب و هوای معتدل کوهستانی، آب و هوای صحرایی و نیمه‌صحرایی گرم و خشک) است.

تاریخچه

به استناد مطالعات و کاوش‌های باستانی صورت‌گرفته در استان، به ویژه موارد مربوط به تپه‌های علی کش، چغاسفید، سبز و خزینه در دهلران، کزآباد و چشمه ماهی در هلیلان که همگی مربوط به هزاره‌های پیش از تاریخ هستند، کاوش‌های منسجم در قبرستان‌های ورکبود، جوب گوهر، کل نسار، بردبال که به دوران تاریخی تعلق دارند و نیز کاوش در شهر تاریخی دره شهر مربوط به قرون اولیه اسلامی؛ پیشینه استقرار در حوزه فرهنگی-تاریخی استان به صورت تداوم دوره‌ها به اثبات رسیده است. استان ایلام، فروزان از تمدن دیر پای سرزمین ایلام باستان است. پهنه این استان بخشی از تمدن عیلام باستان بوده است که در هزاره سوم پیش از میلاد به وجود آمد و تا سال 645 پیش از میلاد به حیات خود ادامه داد و در دوران طلایی خود از اقتدار خاصی برخوردار بود. ایلام که در سومری (اِلام) ودر اکدی (اِلامتو) آمده است به قولی معنی (کوهستان) یا کشور (طلوع خورشید) را می‌دهد. از دوره‌های ماد، هخامنشی، سلوکی و اشکانی، اطلاعات چندانی درباره استان در دست نیست درحالی که بیشترین اطلاعات و آثار به جا مانده از استان در پیش از اسلام، مربوط به دوره ساسانی است. ایلام در دوران ساسانی به جهت نزدیکی به تیسفون پایتخت ساسانیان و محل گذر به داخل کشور، بیشترین آثار تاریخ خود را از این دوره به میراث دارد. پهنه کنونی استان ایلام در دوره ساسانی، از استان (خورَّه در زبان پارسی میانه)های ماسبَذان با مرکزیت شهر سیروان، در محدوده شمالی، و مِهرگان کَدَک (مهرجانقَذَق در دوران اولیه ی اسلامی) با مرکزیت شهر سیمره، در محدوده جنوبی، تشکیل یافته بود. پس از تصرف ایران از سوی اعراب در دوران اسلامی نیز، بخشی از ایالت بزرگ جبال (کوهستان) که در برگرینده سرزمین‌های کوهستانی مرکز و غرب ایران بود، به شمار می‌آمد. در همین زمان بود که المهدی بالله، خلیفه چهارم عباسی که در شمار خوشنام‌ترین آنان نیز بود، در سفری در محرم سال169 به ماسبذان درگذشت و همان جا در روستای رَذ به خاک سپرده شد. بقعه او در پارک کودک امروزی در شهر ایلام قرار داشت که در سال 52 ویران شد و اکنون اثری از آن به جای نمانده است. شهر سیمره تا نیمه نخست قرن چهارم هجری به حیات خود ادامه داد و احتمالاً پس از وقوع زلزله‌ای به سال 334 هـ.ق برای همیشه از بین رفت و تا دوران قاجاریه اطلاعی از آن در دست نیست. استان ایلام کنونی در زمان حکومت اتابکان لر کوچک (580 تا 1006 قمری) بخشی از آن بود که تقریباً بر استان‌های لرستان و ایلام کنونی انطباق داشت. پس انقراض اتابکان لر کوچک به دست شاه عباس یکم در چهارصد سال پیش نیز، بخشی از حکومت والیگری لرستان که جانشین اتابکان لر کوچک بودند به شمار می‌آمد. به خاطر وجود کوه‌های کبیرکوه میان دو منطقه، استان ایلام کنونی در مقام مقایسه با لرستان، پشتکوه، و لرستان نیز پیشکوه خوانده می‌شد. مرکز حکومت والیان در آن زمان در خرم‌آباد و ارگشان قلعه فلک الافلاک بود تا آن‌که حسن خان والی در حدود سال 1180 خورشیدی (1216 قمری) برای نزدیکی به مرزهای عثمانی از خرم آباد به دیوالا (دهبالا، روستایی که ایلام بعدی در آن شکل گرفت) کوچید. این نخستین اقدام در اهمیت یافتن شهر کنونی ایلام در دوران معاصر بود. پس از این دوره و در زمان حسینقلی خان (حدود 1236 تا 1278 خورشیدی) که پسر حیدرخان و نواده حسن خان بود، اقداماتی در گسترش دیوالا که اکنون دیگر حسین آباد نامیده می‌شد، انجام شده است اما اقدامات غلامرضا خان (حدود 1278 تا 1307 خورشیدی)، آخرین والی پشتکوه در گسترش حسین‌آباد و ساخت‌و‌ساز و عمران در آن، مهمتر از اقدامات پدرش بود. مهمترین بنای ساخته شده در این دوره کاخ والی ست، که پایان ساخت آن در سال 1287 خورشیدی بوده است. غلامرضا خان که هم آخرین والی پشتکوه و هم واپسین حاکم دوران ملوک الطوایفی ایران بود، در سال 1307 با خودداری از رویارویی با حکومت مرکزی رضا شاه، بی‌جنگ و ستیز، حسین‌آباد را به قصد عراق ترک کرد و در همان جا درگذشت. در شهریور ۱۳۱۴ به موجب تصویب‌نامه هیات وزیران و به منظور یادآوری عظمت و شکوه تمدن ایلام باستان، نام قصبه حسین‌آباد، به ایلام تغییر یافت. در سال 1316 ایلام با نام شهرستان ایلام بخشی از استان پنجم یعنی کرمانشاهان شد. سپس در 1343 با بخش‌ها و شهرهای تابعه به یک واحد مستقل به نام فرمانداری کل ایلام و پشتکوه ارتقا یافت تا این که سرانجام در 17 فروردین 1353 به استان تبدیل شد.

صنایع دستی

مهمترین صنایع دستــی استان ایلام که به دست هنـرمندانه زنان و دختران ایـلامی و برای اولیـــــن بار در استان ایلام بافته شده، گلیـــم نقش برجسته است که از نظر اصـــالت و تولید مهمتــــرین و شاخص‌ترین صنعت دستی و بـــومی استان بـوده و نقش و نگاره‌های آن از طـبیعت و تاریخ و فرهنگ این منطقه الهام گرفته شده است. سایر صنایع دستی مهم استان عبارتند از فرش کرکی، فرش ابریشم، جاجیم، نمد، گیوه‌بافی، قتره‌بافی، چیت بافی، صنایع چوبی، احرامی‌بافی، بافت سیاه‌چادر و...

قالی‌بافی: مواد اولیه بکار رفته در این گونه زیر انداز عمدتاً از ابریشم بوده که در بیشتر موارد به صورت تمام ابریشم و در پاره‌ای از مواقع از کرک و ابریشم با پشم در بافت فرش استفاده می‌شود. امروزه بخش عمده‌ای از زیراندازهای سنتی که در استان استفاده می‌شود را فرش‌های گل ابریشم با رج شماره بالای 40 و در اندازه‌های ذرع و نیم(100×150) و قالیچه(140×220) تشکیل می‌دهند که عمدتاً در شهرستان‌های دره شهر و ایوان از توابع استان ایلام بافته می‌شود.

گلیم نقش برجسته: این بافته از نظر اصالت و تولید مهمترین و شاخص‌ترین صنعت دستی استان ایلام است که زمینه آن گلیم ساده و نقوش آن گره کامل قالی است که طبیعتاً بعد از بافت نقوش آن برجسته‌تر از زمینه است در سایر مناطق ایران از جمله اراک، کرمانشاه نیز بافت این گونه گلیم انجام می‌شود ولی اصالت آن مختص به استان ایلام بوده و برای اولین بار بافت آن در روستای زنجیره از توابع شهرستان شیروان چرداول استان ایلام شروع شده است.

نمدمالی: به دلیل بافت عشایری این استان و تامین مواد اولیه (پشم) مورد نیاز در داخل منطقه، نمد مالی از رونق خوبی برخوردار است. البته به دلیل تاثیرات جوی، این حرفه فصلی بوده و از اول تابستان تا ابتدای ماه سوم پاییز به مدت پنج ماه در سال انجام می‌گیرد و فرایند تولید شامل در هم تنیدن الیاف طی مراحل حلاجی کردن پشم، لوله کردن و کوبیدن آن است که در نهایت منجر به تولید نمد زیرانداز، کلاه نمدی و پالتوی (کپنک) خواهد شد. این حرفه عجین با سر انگشتان نمد مالان سخت کوش ایلام، ایوان، دهلران و آبدانان است.

موج‌بافی: بافت جاجیم بدون گره است و تقریبا در تمام نقاط باختری ایران کاربرد دارد. از موج یا جاجیم به عنوان رخت خواب پیچ و جانماز و ... استفاده می‌شود. موج از پشم ریسیده شده بافته می‌شود. جاجیم را به شکل نوارهای دراز و باریک می‌بافند و سپس هر نوار را به هم می‌دوزند و تقریباً چهار تا نوار تشکیل یک جاجیم را می‌دهند. در سطح و روی جاجیم فقط تارها دیده می‌شود و پودها زیر تارها مخفی می‌ماند.

احرامی‌بافی: یکی از دست‌بافته‌هایی است که ماسوره اساس کار آن است و ماکو با الیاف نخی در این نوع بافته به کار می‌رود و از خامه پشمی رنگرزی شده به عنوان مواد اولیه آن استفاده می‌شود. بافت این هنر- صنعت در ایلام، ایوان و مهران انجام می‌شود و با توجه به تعیین شهر مرزی مهران به عنوان مسیری برای اعزام و تردد زائران کربلای معلی، بافت این گونه دست‌بافته‌ها برای سجاده اهمیت بیشتری یافته است.

مکان‌های عرضه صنایع دستی استان:

1- نمایشگاه دایمی صنایع دستی واقع در بلوار مدرس جنب ساختمان صنایع دستی استان

2- بازارچه دایمی صنایع دستی ایوان واقع در خیابان امام خمینی جنب شهرداری

آیین‌ها

مردم ایلام به فراخور نوع زندگی ومعشیت از گذشته‌های دور تا کنون از انواع شیوه‌های سرگرمی و بازیهای مختلف در موقع فراغت ومراسمات شاد استفاده کرده‌اند، ولی امروزه مشکلات فراوان زندگی از یک سو و رایج شدن سرگرمی‌های متنوع دیگر این نوع بازی‌ها کمتر اجرا می‌شوند. معمولا مردان و زنانی که سنی از آنها گذشته و قدرت جسمی کمتری دارند در موقع فراغت تنها به شرح خاطرات گذشته و برخی شوخی‌ها با همدیگر می‌پردازند ولی دیگران به انجام برخی سرگرمی‌ها وبازی‌ها مبادرت می‌ورزند. زنان که تنها شب‌ها مقداری فرصت دارند گاهی به انجام بازی (گل وپوچ ) و برخی سرگرمی‌های کلامی دیگر می‌پردازند ولی دختران و خصوصاً نوجوانان به بازی‌ها وسرگرمی‌های بیشتری می‌پردازند که عمده آنها از طریق مدارس یاد گرفته‌اند.

عمده‌ترین بازی‌های مردان (بیشترجوانان ونوجوانان) ایلامی علاوه بر بازی‌های جدیدی مثل، فوتبال و والیبال از این قرارند:

کِلاورِوان (Kelāwrewān ): در این بازی بازیکنان به دوسته مساوی تقسیم شده وسپس روی زمین دایره‌ای به شعاع مناسب مشخص می‌کنند و یک گروه به قید قرعه در درون دایره به حالت چهار دست و پا قرار می‌گیرند وهر کدام کلاهی به سردارند و دسته دوم بایستی بدون آنکه ضربه پای تیم مقابل خورده باشند یکی از کلاه‌ها را برداشته وبه سرعت به نقطه‌ای که در فاصله دورتر از قبل مشخص شده برساند و در حین فرار صاحبان کُلا (تیم درون دایره ) بایستی سعی کنند او را بگیرند وهمبازیهای وی به او کمک کرده وممکن است کُلا دست به دست گردد تا به مقصد برسد واگر رسید یک امتیاز واگر کلاه را پیش از رسیدن به محل بازی گرفتند تیم مقابل بایستی در درون دایره قرار گیرد و بازی از نو شروع می‌شود و ممکن است از قبل سقف امتیازی مشخص شده باشد وهر تیمی زود به آن سقف امتیاز رسید برنده نهایی باشد. این بازی مختص مردان است.

پَلان (Paln): افراد به دو گروه تقسیم و هر گروه سه قطعه سنگ باریک وبلند (حدود 40 سانتیمتری ) را در یک ردیف و به فاصله یک تا 5/1 متری از همدیگر قرار داده و بایستی فاصله هر دو گروه مناسب پرتاب سنگ اعضا باشد. سپس به قید قرعه یکی از گروه‌ها شروع کرده وهر فرد یک سنگ به طرف سنگ‌های تیم مقابل پرتاب می‌کند واگر یکی از آنها را انداخت سنگ دیگری پرتاب می‌کند وهمینطور تا آخر اگر نزد نفر بعدی تا همه تیم سنگهای خود را به هدف پرتاب کردند و پس از آن تیم مقابل به همین روال شروع می‌کنند هر تیمی که زودتر از دیگری هر سه عدد سنگ کاشته شده را هدف قرار دارد، یک امتیاز می‌گیرد و سپس جای تیم‌ها عوض وبازی از نو آغاز می‌شود واگر سنگ‌های یک گروه سالم مانده وهیچکدام زده نشدند وگروه دیگر هر سه سنگ (نشانه اش ) افتادند دو امتیاز محسوب و زمین هم جابجا نمی‌شود سقف امتیاز از قبل مشخص وهر گروهی زودتر به آن سقف برسد، برنده است. این بازی بیشتر توسط مردان اجرا می‌شود. ولی گاهی زنان نیز مشارکت دارند.

چُوزَر (Čoozar = چوب طلایی )، بازی منحصراً در شب انجام می‌شود و بیشتر بوسیله نوجوانان (پسر ودختر ) به اجرا در می‌آید. در این بازی افراد به دو گروه تقسیم وسپس قطعه چوبی کوچک که دارای نشانه مشخص باشد و یا آنرا مثلاً بابستن پارچه‌ای تعیین کرده باشند را تهیه می‌کنند وسپس هر دو گروه رو به یک طرف کرده ویک نفر قطعه چوب را بدون آنکه خود نگاه کند به طرف پُشت پرتاب می‌کند و پس از چند ثانیه مکث همه به آن طرف هجوم برده و به دنبال یافتن چوب برمی‌آیند وضمن آن بایستی مراقب گروه دیگر باشند که اگر آنرا یافتند فوراً آن فرد را گرفته وچوب را پس بگیرند. هرگاه فردی آنرا پیدا کرد بایستی به شدت پنهان کاری نموده و به نحوی اعضای گروه خود را با خبر کند وکم کم به کناری کشیده وآماده فرار به سوی محل نشانه‌ای که از قبل تعیین شده، می‌شود و به محض آماده شدن بایستی با صدای بلند بگوید: یافتم و سپس فرار کند واز این لحظه مثل بازی کِلاوروِان افراد هر دو گروه سعی در بردن چوب به محل نشانه و یا پس گرفتن آن هستند و امتیاز‌دهی نیز مثل بازی کلاروروان است.

قاچان یا قَمچان: این بازی که مشترک بین پسران ودختران است بسیار پیچیده است و بطور کلی عبارت از 12 عدد ریگ ( به اندازه ی حبه قند) است وافراد شرکت کننده (حداکثر 4 نفر) به ترتیب آنها را در مُشت گرفته و سپس در یک حرکت تند آنها را مقداری به هوا پرتاب می‌کند وسپس بایستی با پشت دست آنها را نگهدارد و تعدادی که روی پُشت دست قرار می‌گیرند بایستی کمتر از 4 عدد نباشند و اگر کمتر از 4 شد نوبت نفر بعدی است و اگر 4 یا بیشتر شد بایستی با حرکت دیگر آنها را به هوا انداخته و مجدداً در مُشت بگیرد وسپس با حرکت دیگر 3عدد آنها را به دست دیگر پرتاب کند ویک عدد را نگه دارد. در همه این حرکات بایستی هیچکدام از ریگ‌ها به زمین نیافتند وقتی این عمل انجام شد به یک ریگ باقی را به هوا پرتاب و همزمان یک ریگ از آنهایی که در زمین هستند باهمان دست برداشته و فوراً ریگ پرتاب شده به هوا را بدون رسیدن به زمین نیز می‌گیرد و این عمل تکرار می‌شود تا وقتی مجموع ریگ‌های به 4 رسید ومثل عمل قبل سه عدد آنها را به دست دیگر پرتاب می‌کند و همینطور تا همه ریگ‌ها را از زمین بردارد وعمل جداسازی را به دسته‌های سه تایی انجام دهد و اگر موفق شد به همه طرف‌های دیگر بازی (به هر تعداد که باشند ) می‌گوید: کِرر به معنی (کِرج شدن مُرغ و خوابیدن روی تخمها) و بازی را از اول مجدداً شروع می‌کند ودر هر مرحله که شکست بخورد نوبت به نفر بعدی می‌رسد واگر موفق شد با هر مرحله یک عدد از ریگ‌ها را به عنوان تخم زیر ران دیگر بازیکنان می‌گذارد و اگر تا آخر موفق شد و فقط سه عدد ریگ ماند بایستی هر سه عدد ریگ را به پُشت دست نگهدارد ومجدداً به داخل دست (با پرتاب کردن به هوا ) برگرداند وگاهی برخی اعمال دیگر برای سنگ آخر انجام می گیرد و در نهایت پس از اتمام سنگها آن فرد برنده می شود ولی اگر در حین بازی نتوانست و دیگران موفق شدند بایستی ابتدا کِرج شدن خود وسپس تک تک ریگ ها را پَس بدهند وسپس طرف را کِرج نمایند.

بازیهای فراوان دیگری رواج دارد مانند : 1. هِشار هِشاره (قایم موشک ) 2. اَکاوتین (اَلک دولَک ) 3. هفت سنگ 4. جَوزان 5. تیله بازی 6. دالِگه دَخیل (گرگم به هوا ، مخصوص دختران ) 7. قُلان (لنگران )

غذاهای محلی

حلوای بگل: از خرمای مرغوب و بگل( کشک پودر شده) و روغن دان (حیوانی)، کنجد سفید درست می‌شود. ابتدا هسته خرما را در می‌آورند و آن را در روغن که در یک ماهی تابه آب شده می‌ریزند و روی حرارت کم می‌گذارند، سپس بگل را که قبلا خیس شده، درآن می‌ریزند و در این مرحله آن را با یک وسیله مانند گوشت کوب خوب مخلوط می‌کنند و کنجد را نیز به آن اضافه می‌کنند و دوباره آن را به هم می‌زنند تا یک دست شود. پس از یک دست شدن آماده می‌شود که بسیار مقوی و خوش مزه است.

بژی برساق: از شیرینی‌های معروف محلی و سنتی استان ایلام است که با آرد، شکر، روغن‌دان، تخم مرغ، شیر، زیره، رازیانه وزردچوبه درست می‌شود. همه مواد را با هم مخلوط کرده و در روغن سرخ می‌کنند و روی آن را با شکر تزیین می‌کنند.

کپه: یکی از غذاهای رایج در ایلام است. برای تهیه آن ابتدا مقداری برنج عنبر بو که دارای عطر و طعم بسیار خوبی است را در آب کافی روی حرارت قرار می‌دهند و هنگامی که پخته شد، بعد از سرد شدن آن را خوب چنگ می‌زنند تا به حالت خمیری در آید. سپس مقداری گوشت چرخ کرده، سیب زمینی ریز شده، کشمش و پیازخرد شده را سرخ کرده و به آن رب و فلفل و زردجوبه و مقداری سبزی معطر اضافه می‌کنند. سپس به اندازه یک گلوله کوچک از برنج که به حالت خمیر در آمده را در دست خوب پهن می‌کنند و از مواد تهیه شده در داخل آن می‌ریزند و به آن زرده تخم مرغ می‌زنند و در روغن فراوان سرخ می‌کنند و سر سفره می‌آورند. درست کردن این غذا نیاز به وقت و حوصله زیاد دارد و البته غذایی بسیار خوشمزه است.

جگروز: غذای لذیذ دیگری است که برای تهیه آن لایه توری مانند اطراف دل و جگر را خوب پاک می‌کنند، سپس جگر را به صورت دانه های قاچ شده به اندازه کباب لقمه درمی‌آورند و به صورت جدا در درون آن قرار می‌دهند و روی آتش کباب کرده و میل می‌کنند.

غذاهای استان ایلام را انواع آش‌های محلی، غذاها، دسرها و شیرینی‌ها تشکیل می‌دهند که مهم‌ترین آن ها عبارتند از: حلوای قند، پرشگه، ترخینه، کله کنجی، پپگ، شیر برنج، چنگال، سوختی، گمگه، عدس پلو با گوشت، قارچ، کپه و قه له و ماسوا.

سوغات

سوغات محلی استان مهمترین سوغاتی‌های محلی در ایلام که بیشتر حاصل نعمات خدادادی است عبارتند از: روغن حیوانی و کره محلی با طعم بسیار لذیذ، عسل کوهی و ناب مناطق سورِگه و شَلَم، کشک، کنجد و گردو، ترخینه، که می‌توان آن را نوعی سوپ محلی دانست و با استفاده از گندم، ماست، ادویه و سبزیجات پخته می‌شود، سقز محلی (شیره ی درخت بنه که به وفور در کوه های استان وجود دارد.)، شیرینی بژی برساق، شیرینی کله کنجی، شیرینی کهک، حلوای بگل (ترکیبی از پودر کشک و خرما).