ولایت‌عهدی یا ولایت بر قلوب؟ راز پیروزی فرهنگی امام رضا(ع)
گروه فرهنگ خبرگزاری آنا، در روزگاری که مأمون عباسی با نقاب عقل‌گرایی و شعار «الرضا من آل محمد» به‌دنبال مهندسی انحراف در دین بود، امام رضا(ع) با پذیرفتن ظاهری ولایت‌عهدی، خراسان را به قلب تپنده جهاد تبیین تبدیل کرد. مناظرات فکری، سیره مردمی، و تولید میراث علمی ماندگاری مانند رساله ذهبیه، بخشی از این مواجهه تمدنی بود. حجت‌الاسلام امیرعلی حسنلو، پژوهشگر سیره اهل‌بیت، در این گفت‌وگو، به بازخوانی این مقطع حیاتی از تاریخ اسلام پرداخته است.
وقتی بازی قدرت به میدان تبیین تبدیل شد
*مأمون عباسی چه هدفی از آوردن امام رضا(ع) به خراسان و تحمیل ولایت‌عهدی داشت؟ چرا این ماجرا به صحنه‌ای برای جهاد تبیین تبدیل شد؟
_ مأمون عباسی ظاهراً اهل علم بود، اما در واقع علم را در خدمت قدرت می‌خواست. او با بحران مشروعیت مواجه بود و به‌دنبال چهره‌ای از اهل‌بیت می‌گشت که در دل مردم جایگاه داشته باشد. شعار «الرضا من آل محمد» را خودِ عباسیان برای جذب افکار عمومی سر دادند. اما وقتی امام با خلافت آن‌ها مخالفت علنی کرد، تصمیم گرفت با آوردن امام به مرو و تحمیل ولایت‌عهدی، ایشان را در ظاهر کنار حکومت نشان دهد و از نفوذش استفاده تبلیغاتی کند.
در مقابل، امام رضا(ع) از همان ابتدا بازی مأمون را برملا کرد. فرمود: «من به اکراه و اجبار این مقام را پذیرفتم.» یعنی در همان قدم اول ذهن مردم را روشن ساخت که این بازی، بازی قدرت است نه حقیقت. سپس از همین جایگاه ظاهری، شروع به جهاد تبیین کردند؛ چه در سطح نخبگان با مناظرات علمی، چه در میان مردم با حضور اجتماعی و سبک زندگی الهام‌بخش.
مناظرات امام رضا(ع)؛ قدرت‌نمایی علمی در قلب خلافت
*مناظرات امام رضا(ع) با بزرگان ادیان و مکاتب دیگر، چه اثری در روشن‌سازی افکار عمومی و تثبیت عقلانیت شیعی داشت؟
_ اثر این مناظرات بسیار عمیق بود. یکی از شاهکارهای امام این بود که با وجود توقع سکوت، سخن گفت و مناظره کرد. مأمون برای تحقیر یا حداقل خنثی‌سازی امام، مناظراتی ترتیب می‌داد؛ اما آن جلسات به جلسات اثبات حقانیت اهل‌بیت تبدیل شد.
مثلاً مناظره با «جاثلیق» (عالم بزرگ مسیحی) یا «رأس‌الجالوت» (عالم یهودی) فقط بحث علمی نبود؛ امام با احاطه‌ای کامل بر تورات و انجیل، طوری بحث را مدیریت می‌کرد که طرف مقابل ناچار به اعتراف به درستی کلام او می‌شد. در مناظره با «عمران صابی»، نه‌تنها مناظره تمام نشد، بلکه در پایان، عمران مسلمان شد. این‌ها سندهای زنده از قدرت علمی اهل‌بیت(ع) هستند؛ اسنادی که برای قرن‌ها باقی مانده‌اند.
حضور در میان مردم؛ تبیین عملی در سبک زندگی
* امام رضا(ع) جدا از گفت‌وگوهای نخبگانی، چه تعاملی با مردم داشتند؟ جایگاه تبیین مردمی در سیره ایشان چیست؟
_ نکته بسیار مهمی است. امام فقط یک مناظره‌گر نبود، بلکه مربی میدان زندگی هم بود. در مهمانی‌ها رسم سفره‌داری و میهمان‌نوازی را تبیین می‌کردند. در بازار، با کارگران و فقرا گفت‌وگو می‌کردند. با سبک زندگی ساده اما کریمانه‌شان، نشان می‌دادند که دین فقط در کتابخانه نیست، در رفتار روزمره است.
حتی نوع غذا خوردن، نظافت شخصی، طب، دعا، زیارت و تعاملات اجتماعی، در سیره ایشان ابزارهای تمدن‌سازی بودند. این دقیقاً همان چیزی است که امروز به آن «جهاد تبیین در سبک زندگی» می‌گوییم.
رساله ذهبیه؛ نسخه‌ای برای تمدن اسلامی
*«رساله ذهبیه» چه جایگاهی در سیره علمی-فرهنگی امام دارد؟ آیا می‌توان آن را بخشی از جهاد تبیین دانست؟
- قطعاً بله. مأمون از امام خواست دیدگاهش را درباره بهداشت و درمان بنویسد و نتیجه شد «الرسالة الذهبیة»؛ رساله‌ای بی‌نظیر که هنوز هم منبع طب سنتی و اسلامی محسوب می‌شود. امام در این متن، تغذیه را با روح انسان پیوند می‌زند. درمان جسم، بخشی از هدف است؛ ساختن یک جامعه سالم و متعادل، هدف اصلی است.
توصیه‌هایی مانند خواب شبانه، تغذیه متعادل، پرهیز از زیاده‌روی و ذکر خدا در فعالیت‌های روزمره، همه در راستای تعریف یک سبک زندگی دینی و تمدنی هستند. این‌ها فقط دستورالعمل‌های بهداشتی نیستند، بلکه ابزارهای فرهنگی برای ساخت جامعه مؤمن و پیشرفته هستند.
تشیع ایرانی؛ ریشه‌دارتر از صفویه
*برخی مدعی هستند تشیع در ایران از دوره صفویه شکل گرفته است. آیا حضور امام رضا(ع) در ایران، پاسخی تاریخی به این ادعا نیست؟
_ این ادعا نادرست است. اگر محبت اهل‌بیت در دل مردم نبود، مأمون هرگز از شعار «الرضا من آل محمد» برای جلب افکار عمومی استفاده نمی‌کرد. استقبال گسترده مردم نیشابور و دیگر شهرها، و حدیث سلسلة الذهب که در همان مسیر صادر شد، نشان می‌دهد علاقه به اهل‌بیت ریشه‌دار بوده است. صفویه تشیع را رسمی کرد، اما این نهال خیلی پیش‌تر کاشته شده بود؛ خصوصاً توسط امام رضا(ع). حضور ایشان در خراسان، خود سندی زنده از عمق ایمان شیعی در ایران است.
مدل امام رضا(ع) برای جنگ روایت‌ها
* در عصر جنگ روایت‌ها و شبهات رسانه‌ای، کدام جنبه از سیره امام رضا(ع) می‌تواند الگوی ما باشد؟
_ مدل امام رضا(ع) دقیقاً نسخه‌ای برای زمانه ماست. ایشان فقط یک فقیه یا عالم نبودند، بلکه یک استراتژیست فرهنگی و تبیینی بودند. با استفاده از ابزارهای مختلف—از مناظرات گرفته تا سبک زندگی، از طب گرفته تا مهندسی افکار عمومی—به بازتعریف ایمان، عقلانیت، سیاست و زندگی پرداختند.
امروز هم اگر می‌خواهیم در برابر جنگ روانی دشمن بایستیم، باید جهاد تبیین را در سه میدان پیش ببریم: میدان اندیشه و کلام، میدان رسانه، و میدان سبک زندگی. همان‌طور که امام رضا(ع) انجام دادند.
انتهای پیام/
