الگوی مستندسازی آوینی؛ شیوه‌ای برای روایت هنرمندانه و موثر
به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا، حدود پنج سال پیش و در بیست و یکمین روز از اردیبشهت ماه سال ۱۳۹۹ و در شرایطی که شیوع گسترده ویروس کرونا علاوه بر درگذشت تلخ تعداد زیادی از هوطنان، همه عرصه‌های زندگی مردم را تحت تاثیر قرارداده و باعث تعطیلی‌های گسترده شده بود، یکی از سلسله جلسات اعضای ستاد ملی مبارزه با کرونا برگزار شد.
اما تفاوت مهم این جلسه با جلسات قبلی در این بود که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در ارتباط تصویری با اعضای این ستاد و استانداران ۳۱ استان کشور برگزار شد، عملکرد ملت و مسئولان را در این زمینه برررسی کردند.
ایشان در آن جلسه، این فعالیت‌ها را در ابعاد مختلف اجتماعی ـ فرهنگی، درمانی، بهداشتی، علمی، مدیریتی و خدماتی «حرکتی جهادی، عظیم و افتخارآمیز» خواندند و بر ثبت، بازخوانی و روایت هنرمندانه‌ی این تلاش و فداکاری ملی تأکید کردند.
یک آرزو و مطالبه با رنگ و بوی آوینی
رهبر انقلاب در آن جلسه در بخشی از بیانات خود فرمودند: این هم یک مطالبه‌ی جدّی و یک آرزو است؛ ان‌شاءالله این آرزو برآورده بشود- کاش کسانی بتوانند مثل شهید آوینی این جهاد عظیم و عمومی را روایت کنند؛ همچنان که شهید آوینی با آن بیان شیرین و زیبا و اثرگذارِ خودش توانست جزئیّات جبهه را برای ما روایت بکند و آن را ماندگار بکند. کاش کسانی بتوانند این کار را بکنند؛ هم در گفتار و هم در نوشتار و هم در کار‌های هنری و نمایش‌ها و پدیده‌های هنری.
این تأکید رهبر معظم انقلاب بیش از هر چیز نشان دهنده اهمیت ثبت فعالیت‌های جهادی در زمینه مبارزه با شیوع ویروس کرونا، درمان مبتلایان توسط کادر درمانی، رسیدگی به خانواده‌های آسیب دیده و نیازمند، حمایت مادی و معنوی مردم از این فرایند و تلاش و جانفشانی مدافعان سلامت بود.
در این میان، ایشان با آوردن نام شهید «سید مرتضی آوینی» به شکلی صریح مسیر پیش روی فعالان این عرصه اعم از فیلمسازان، نویسندگان و هنرمندان و مدیران فرهنگی را روشن فرمودند. علاقه رهبر معظم انقلاب به اندیشه و سبک فیلمسازی شهید آوینی البته مربوط به امروز و دیروز نبود و سابقه‌ای بسیار طولانی‌تر از آن چه می‌پنداریم دارد. سه دهه پیش و در شرایطی که سید مرتضی آوینی برای عموم مردم و حتی اغلب فیلمسازان و اهالی سینما و تلویزیون ناشناخته بود. حضرت آیت الله خامنه‌ای پیگیر کار‌ها و فعالیت‌های این مستندساز تلویزیون جمهوری اسلامی ایران بودند.
از اواسط دهه شصت پخش مجموعه مستند روایت فتح از تلویزیون سبک جدید از مستندسازی با محوریت دفاع مقدس و حضور رزمندگان اسلام در جبهه‌های نبرد را به ارمغان آورد. مهدی همایونفر به عنوان یکی از دوستان و همکاران شهید آوینی در آن سال‌ها با اشاره به دیدار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که آن روز‌ها رئیس جمهور بودند و سید مرتضی آوینی می‌گوید: فکر می‌کنم در تابستان سال ۶۵ بود که از دفتر ریاست‌جمهوری با من تماس گرفتند که رئیس‌جمهور می‌خواهند با اعضای گروه روایت فتح دیدار کنند. آن موقع ما را که حدود بیست نفر بودیم، کسی نمی‌شناخت. همه اینها باعث شد که آن تماس را جدی نگیریم. در کمتر از یک ماه از تماس اول، دوباره تماس گرفتند که رئیس‌جمهور شخصاً می‌خواهند با شما ملاقات کنند. از عجایبی که ایشان در آن جلسه فرمودند و سال‌ها آوینی از آن یاد می‌کرد این بود که گفتند: «شب‌های جمعه که جلسه‌ی سران سه قوه است، به اعضای جلسه می‌گویم که، چون روایت فتح رأس ساعت ۹:۳۰ شروع می‌شود، یا جلسه را زودتر برگزار کنیم که با روایت فتح تداخل نداشته باشد یا بگذارید که من زودتر از جلسه خارج شوم.»
همایونفر در ادامه صحبت هایش می‌گوید: نکته دومی که از آن جلسه به یاد دارم این بود که آقا گفتند این قلم و صدایی که پخش می‌شود خیلی زیباست. متن‌ها را چه کسی می‌نویسد؟ از آنجایی که مرتضی خیلی تأکید داشت بر اینکه از باب اخلاص نگوییم اینها کار کیست، به ایشان گفتم: آقا اگر بخواهید من بچه‌ها را به شما معرفی می‌کنم، ولی صاحب صدا و نویسنده می‌خواهند معرفی نشوند. آقا هم اصراری نکردند.
ویژگیهایی که مستند‌های آوینی را ماندگار کرد
اما سبک و سیاق مستند سازی شهید آوینی چه ویژگیهایی داشت که با گذشت ۴ دهه همچنان می‌تواند حتی در تولید مستند‌های اجتماعی به یک الگوی موفق تبدیل شود؟
اولین مستند جدی سید مرتضی آوینی درباره سیل خوزستان در سال ۱۳۵۸ است که نسخه‌ای از آن باقی نمانده است. «خان گزیده‌ها» عنوان دومین مجموعه مستند آوینی است که البته فیلم‌های باقی‌مانده از آن نیز کیفیت چندانی ندارد و هفت سال پس از شهادت آوینی در سال ۱۳۷۹ از آرشیو تلویزیون به دست آمد. «شش روز در ترکمن‌صحرا» نیز مستندی درباره غائله خلق ترکمن در منطقه ترکمن صحرا است.
اما مهم‌ترین مجموعه مستندی که شهید آوینی با آن شناخته می‌شود مجموعه مشهور «روایت فتح» استکه در اواسط دهه شصت روی آنتن رفت. شهید آوینی در روایت فتح نگاهی بدون‌واسطه با دفاع رزمندگان اسلام از این آب و خاک دارد. او نه اسیر فرم می‌شود و نه آن را فدای پیام‌های متعالی فیلم می‌کند.
از سوی دیگر، به‌روز بودن و شناخت مقتضیات زمانه نیز از دیگر ویژگی‌های فیلمسازی شهید آوینی است. او در بحبوحه شدت یافتن عملیات رزمندگان اسلام در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل، وقت خود را صرف پژوهش و تحقیق طولانی نکرده و با گروهی محدود دل به آوردگاه نبرد و بطن ماجرا می‌زند. این زمان‌شناسی باعث شده تا مستند‌های شهید آوینی در هر مقطع زمانی برای بیننده تازگی داشته باشد و زوایای مختلفی از سختی‌های حضور در جبهه‌های نبرد و فداکاری رزمندگان اسلام را به نمایش بگذارد.
برای آوینی دوربین و میکروفون نه یک ابزار که رفیقی همراه است؛ بنابراین تکنیک به نفع ثبت حقیقت عقب‌نشینی می‌کند هرچند روایت فتح هیچ‌گاه از تکنیک خالی نبود. اما آنچه مهم است اسیرنشدن فیلمساز در گرداب تکنیک است. از طرف دیگر آوینی همچنان به قدرت نفوذ کلام و متن آگاه است و در مستند‌های خوداز متن‌های جذابی که با قلم خودبه نگارش درآورده به عنوان مکملی مؤثر برای رویات تصویری بهره می‌برد.
حضور فعالانه و مخلصانه در میدان، روایت صمیمی و بدون واسطه از وقایع، به‌روز بودن، توجه به تکنیک در عین اسیر آن نشدن و توجه به جزئیاتی که گاه از چشم دوربین و فیلمساز دور می‌ماند از جمله ویژگی‌های سبک مستندسازی شهید آوینی است که می‌تواند در ثبت و پرداخته هنرمندانه به ماجرا‌های مختلف در عرصه‌های سیاسی، اعتقادی، اجتماعی و... مورد توجه فیلمسازان عرصه مستند و حتی داستانی و البته نویسندگان قرار بگیرد. روندی که در صورت توجه به آن می‌توانیم شاهد تولید مستند‌هایی تأثیرگذار و ماندگار از جنس «روایت فتح» باشیم.
آوینی و سینمای دغدغه‌مند و موثر
از سوی دیگر امروزه مستندسازانی که صاحب ایده و تفکر منحصر به خود باشند از حیث تعداد و کیفیت وضعیت مطلوبی ندارند. شهید آوینی بیش از آنکه بواسطه حضورش در مستندنگاری سینمای دفاع مقدس شناخته شود، باید افکار و رگه‌های ذهنی او را در این سینما جست و مورد مطالعه قرار داد. مستند «روایت فتح» این دو را ترکیب کرد؛ یعنی آنچنان ماندگار و صاحب سبک است که با وجود سادگی‌اش، اما متعلق به سینمای خود آوینی است.
شهید آوینی چه در عرصه مطبوعات و چه قلمی که بر حوزه سینما و هنر روا می‌داشت، نگاه تجربی و ایده حاصل از آن را به کار می‌گرفت. بر همین اساس است که از سینما به عنوان رسانه‌ای برای بازگویی، کشف و شهود حقایق جهان هستی و نیز ارائه مفاهیم متعالی الهی انسانی بهره می‌برد.
سید شهیدان اهل قلم از سینما به عنوان رسانه‌ای برای بازگویی، کشف و شهود حقایق جهان هستی و نیز ارائه مفاهیم متعالی الهی انسانی بهره می‌برد.
در بحث‌هایی که با فعالان سینمای شبه‌روشنفکری داشت، سراغ سینمایی می‌رفت از جنس عامه مردم که با همه شکل مخاطبی سر و کار داشت. برهمین اساس است که اعتقاد دارند آوینی متعلق و علاقه‌مند به سینمای قصه‌گوست و جذابیت برا یمخاطب را درون این سینما می‌جست، نه با دست آویز شدن به هر نوع جذابیتی. قصه‌گویی را در خدمت هنری می‌گذاشت که منتج به بیان خواسته‌ها و درد‌های بشری باشد. او به عنوان هنرمندی متعهد، برخلاف جریان رایج و غالب روز سر بر آستان غرب نساییده است و در پرتو الهام‌های رحمانی انقلاب اسلامی و بر پایه دین، هوشمندانه اساس و بنیان جذابیت‌های کاذب در سینما را به چالش کشیده است.
سینمای آوینی که بدون تکیه بر مفاهیم روشنفکری، به صورتی همزمان هم تبیین‌گر مفاهیم مذهبی و ملی است و هم مطالبه و روشنگری را سرلوحه خود قرار داده است. همان چیزی که نیاز مردم و نه صرفاً عده خاصی از جامعه است.
انتهای پیام/
