دنیای آنلاین بدون نظارت برای کودکان چه پیامدهایی دارد

گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری آنا ـ محمدمهدی سیدناصری (حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان): دسترسی به اینترنت برای کودکان امروز نه یک امتیاز، بلکه یک ضرورت آموزشی و اجتماعی است. در حالی که کشور‌های مختلف در تلاش‌اند تا محیطی امن و مناسب برای استفاده کودکان از فضای مجازی فراهم کنند، سیاست‌های فیلترینگ در ایران موجب شده است که بخش بزرگی از کودکان و نوجوانان برای رفع محدودیت‌ها به ابزار‌های عبور از فیلترینگ، یعنی فیلترشکن‌ها، روی آورند. این روند نه‌تنها آنها را با خطرات امنیتی و محتوای نامناسب مواجه می‌سازد، بلکه حقوق بنیادین آنها در دسترسی آزاد و ایمن به اطلاعات را نقض می‌کند. گزارش‌های منتشر شده در سال ۲۰۲۴ از سوی اندیشکده حکمرانی و سیاست دانشگاه شریف نشان می‌دهد که بیش از ۸۳ درصد کاربران اینترنت در ایران از فیلترشکن‌ها استفاده می‌کنند و سهم کودکان و نوجوانان در این میان بسیار قابل توجه است. بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران:

- ۹۷ درصد از نوجوانان ۱۵ تا ۱۷ سال حداقل یک‌بار از فیلترشکن استفاده نموده‌اند.

- ۶۳ درصد کودکان زیر ۱۳ سال تجربه استفاده از فیلترشکن دارند.

- ۳۰ درصد کاربران اینترنت در ایران برای خرید فیلترشکن هزینه پرداخت می‌کنند، که نشان‌دهنده وابستگی جدی به این ابزار‌ها است.

این آمار نگران‌کننده حاکی از آن است که کودکان ایرانی بدون درک کامل از پیامد‌های امنیتی و روان‌شناختی، در حال استفاده از فیلترشکن‌ها برای دستیابی به محتوای مورد نظر خود هستند. مطابق ماده‌ی ۱۳ کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد، کودکان حق دارند به اطلاعات مناسب و ایمن متناسب با سن خود دسترسی داشته باشند. فیلترینگ گسترده در ایران موجب شده این حق اساسی نقض شده و کودکان ناگزیر از استفاده از ابزار‌های ناایمن و نامطمئن شوند.

چالش‌های حقوقی و بنیادین استفاده از فیلترشکن‌ها برای کودکان چیست؟

۱- نقض حریم خصوصی؛ بسیاری از فیلترشکن‌ها، به‌ویژه نسخه‌های رایگان، اطلاعات شخصی کاربران را ذخیره و به فروش می‌رسانند؛

۲- دسترسی بدون کنترل به محتوای نامناسب؛ نبود نظارت والدین در هنگام استفاده از فیلترشکن‌ها باعث افزایش مواجهه کودکان با محتوای خشونت‌آمیز و غیراخلاقی شده است؛

۳- عدم حمایت قانونی از کودکان در فضای مجازی؛ نبود قوانین نظارتی مناسب باعث شده است که کودکان بدون محافظت کافی در برابر تهدیدات دیجیتال قرار گیرند.

پیامد‌های روان‌شناختی و اجتماعی استفاده از فیلترشکن‌ها چیست؟

۱- قرار گرفتن در معرض محتوای نامناسب؛ یکی از چالش‌های جدی این است که فیلترشکن‌ها امکان دسترسی نامحدود به سایت‌ها و محتوایی را فراهم می‌کنند که ممکن است برای سن کودک نامناسب باشد. کودکان ممکن است به ویدئو‌های خشونت‌آمیز، محتوای جنسی یا اخبار جعلی دسترسی پیدا کنند، که می‌تواند تأثیرات عمیقی بر روان آنها بگذارد.

۲- اعتیاد به اینترنت و کاهش عملکرد تحصیلی؛ دسترسی نامحدود به اینترنت، بدون فیلتر‌های کنترل‌شده، موجب شده است که کودکان ساعات طولانی را در فضای آنلاین سپری کنند و از مسئولیت‌های درسی خود غافل شوند. گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که وابستگی به فضای مجازی در میان نوجوانان باعث کاهش تمرکز، افت تحصیلی و بی‌انگیزگی در یادگیری شده است.

۳- افزایش انزوای اجتماعی و کاهش مهارت‌های ارتباطی؛ کودکان و نوجوانانی که بیشتر وقت خود را در فضای آنلاین سپری می‌کنند، به‌مرور زمان ارتباطات اجتماعی خود را در دنیای واقعی کاهش داده و دچار مشکلات روان‌شناختی مانند اضطراب اجتماعی، افسردگی و کاهش مهارت‌های ارتباطی می‌شوند.

مخاطرات امنیتی استفاده از فیلترشکن‌ها توسط کودکان چیست؟

- آسیب‌پذیری در برابر حملات سایبری؛ بسیاری از فیلترشکن‌های رایگان ناامن هستند و می‌توانند اطلاعات حساس کاربران را در معرض حملات سایبری قرار دهند.

- سوءاستفاده مجرمان سایبری از کودکان؛ گزارش‌های منتشرشده در سال ۲۰۲۴ میلادی نشان داده‌اند که برخی گروه‌های مجرمانه از فیلترشکن‌ها برای جذب کودکان و نوجوانان به محیط‌های آنلاین نامناسب استفاده می‌کنند.

- امکان سرقت اطلاعات و باج‌گیری دیجیتالی؛ برخی فیلترشکن‌ها داده‌های کاربران را ذخیره کرده و آنها را برای اهداف تجاری یا مجرمانه مورد استفاده قرار می‌دهند.

راهکار‌های پیشنهادی جهت کاهش آسیب‌ها چیست؟

۱- بازنگری در سیاست‌های فیلترینگ؛ دولت باید به جای اعمال محدودیت‌های گسترده، سیاست‌های هوشمندانه‌تری را برای مدیریت محتوای اینترنتی اتخاذ کند تا نیاز به استفاده از فیلترشکن کاهش یابد.

۲- آموزش والدین و کودکان؛ آگاهی‌بخشی درباره خطرات استفاده از فیلترشکن‌ها و روش‌های ایمن استفاده از اینترنت می‌تواند به کاهش آسیب‌ها کمک کند.

۳- ایجاد پلتفرم‌های بومی و ایمن برای کودکان؛ توسعه برنامه‌های مناسب سن کودکان که بتواند جایگزین مناسبی برای سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده باشد.

۴- تقویت قوانین حمایت از کودکان در فضای دیجیتال؛ تدوین و اجرای قوانین سختگیرانه‌تر برای محافظت از کودکان در برابر تهدیدات آنلاین و جلوگیری از سوءاستفاده‌های سایبری.

استفاده گسترده کودکان از فیلترشکن‌ها در ایران نشان‌دهنده یک شکاف جدی میان سیاست‌های فیلترینگ و نیاز‌های واقعی کاربران است. این روند نه‌تنها کودکان را در معرض آسیب‌های روانی، اجتماعی و امنیتی قرار می‌دهد، بلکه حقوق اساسی آنها برای دسترسی به اطلاعات ایمن را نقض می‌کند. برای کاهش این آسیب‌ها، لازم است که سیاست‌گذاری‌های اینترنتی با در نظر گرفتن حقوق دیجیتال کودکان بازنگری شده و رویکرد‌های ایمن‌تر و متناسب‌تری اتخاذ شود. در غیر این صورت، کودکان ایرانی در معرض خطرات جدی‌تر در دنیای دیجیتال قرار خواهند گرفت.