نیمقرن پیشرفت علمی دربرابر افول غربیها ۱۳-
واکاوی موانع اصلی فعالیت‌های پژوهشی در ایران
پژوهش علمی، مطالعه‌ای نظام‌مند برای حل یک مشکل و اصلی‌ترین نیروی محرکه یک جامعه در مسیر ترقی بوده و از آن به عنوان یکی از شاخص‌های مهم رشد نام برده می‌شود. اما این موضوع به دلایلی مختلفی در کشور ما یک موضوع مفغول مانده به شمار می‌آید.
به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری آنا، نقش پژوهش در پیشبرد و توسعه تمام جوامع در حال توسعه و پیشرفته در دنیای امروز بر کسی پوشیده نیست. هر پژوهش به خلق اندیشه‌های تازه منتهی می‌شود و هر اندیشه تازه‌ای، منشأ طرح پرسش‌های نوینی است که انسان را به ارزیابی‌های بیشتر و جدیدتر برمی‌انگیزد و زمینه ساز تحولات علمی، صنعتی و اجتماعی در هر جامعه‌ای می‌شود.
در این گزارش تلاش خواهد شد با رجوع به رویکرد و نظرات اساتید دانشگاه به واکاوی مشکلات میدان فعالیت‌های پژوهشی کشور بپردازیم.
یکی از مهمترین عوامل مؤثر در رشد اقتصاد دانش بنیان، کارآمدی نظام پژوهشی و تولید علم کشور است. در سال‌های گذشته شورای عالی انقلاب فرهنگی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با انتخاب سیاست‌های مبتنی بر مقاله‌های منتشر شده برای ارزیابی پژوهش‌های صورت گرفته توسط اعضای هیئت علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی مانند آیین نامه ارتقا مرتبه، ترفیع پایه و آیین نامه اداری استخدامی اعضای هیئت علمی و آیین نامه‌های آموزشی دانشجویان دوره دکتری و کارشناسی ارشد موجب رونق گرفتن جریان تولید علم در کشور شدند.
این در حالی است که به رغم تأکید فراوان به پژوهش‌های مسئله محور در اسناد بالادستی و بیانات مقام معظم رهبری که تأکید ویژه‌ای بر اســتفاده از شاخص حل مسئله در نظام احراز و ارتقای نخبگان و اعضای هیئت علمی دارند، با این وجود برخلاف رشد چشمگیر تولید علم در کشور از نظر کمی و کیفی، با توجه به گزارش‌های ملی و بین المللی، پژوهش‌های مسئله محور ناظر به نیاز‌های کشور در وضعیت مطلوبی به سر نمی‌برند.
فقدان تعریف یک هدف صریح و دقیق
جواد صالحی عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف، عدم‌تعریف یک هدف صریح و دقیق برای زنجیره پژوهش و فناوری در کشور را مانع بزرگی بر سر به‌ثمر نشستن نتایج پژوهش و کار‌های تحقیقاتی می‌داند و دراین باره می‌گوید:
عدم‌تعریف یک هدف صریح و دقیق برای زنجیره پژوهش و فناوری در کشور را مانع بزرگی بر سر به‌ثمر نشستن نتایج پژوهش و کار‌های تحقیقاتی است
ما دقیقا نمی‌دانیم که در چه زمینه‌ای می‌خواهیم پژوهش کنیم، اهداف خرد مشخص شده‌اند ولی این مسئله نیازمند یک هدف کلان است. نبود اهداف بزرگ باعث سردرگمی مراکز پژوهشی است و باید معنای اهداف تفهیم و راه صحیح رسیدن به آن به دانشجو تفهیم شود. نبود نگاه کلان در امر پژوهش باعث ضربه زدن به این مسئله می‌شود. ما باید در بخش‌هایی که نبض اقتصاد کشور را به دست می‌گیرد سرمایه‌گذاری کنیم، تحقیق و پژوهش انجام دهیم و هدف اصلی مان هم رسیدن به این هدف باشد.
کمبود بودجه مهمترین مانع توسعه پژوهش در کشور
میر فضل‌الله موسوی عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس در همین زمینه بودجه را مهمترین مانع پژوهش در کشور عنوان می‌کند و در این باره می‌گوید:
ما طبق برنامه ۵ ساله می‌بایستی سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی را به ۳ در صد می‌رساندیم در حالی که نه تنها این اتفاق نیفتاد بلکه شاهد این بودیم که گاهی از سال پیش از آن نیز کمتر شد. در تمام دولت‌ها این مسئله بوده است و هنوز هم به‌درستی حل نشده است. اگر بودجه مناسبی در اختیار محقق گذاشته شود وی بهتر می‌تواند ایده‌های خلاقانه خود را به‌منصه‌ظهور برساند و نتیجه بهتری نیز عاید کشور می‌شود. کاهش بودجه پژوهش یک زنگ خطر برای کشور محسوب می‌شود. البته باید در نظر داشت که آمار و ارقام مستندی باید وجود داشته باشد تا قضاوت صحیح صورت گیرد.
رابطه مثبت موانع ساختاری با سوء رفتار پژوهشی
در مطالعه‌ای که توسط حیدر چوپانی، سیدعلی سیادت و سعید رجایی پور پژوهشگران دانشگاه اصفهان انجام شده است اقدام به انتخاب ۳۷۷ نفر به صورت نمونه آماری از میان کلیه پژوهشگران دانشگاه‌های شهر اصفهان، شامل اعضای هیئت‌علمی، دانشجویان ارشد و دکتری دانشگاه اصفهان، دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشگاه هنر و دانشگاه علوم پزشکی کردند که شرکت‌کنندگان در این پژوهش به پرسش‌نامه عوامل سازمانی مرتبط با سوء رفتار پژوهش پاسخ دادند.
در این پرسش‌نامه عوامل سازمانی مثل موانع ساختاری، قوانین و مقررات، نظارت ضعیف، جو سازمانی و رفتار سوء پژوهشی مورد ارزیابی قرار گرفتند.
۵۲.۳ درصد از شرکت‌کنندگان در پژوهش (مرد) و ۴۷.۷ درصد (زن) بودند. ۴۷.۷ درصد دانشجوی کارشناسی ارشد، ۴۲.۱ درصد دانشجوی دکتری و ۱۰.۲ درصد اعضای هیئت علمی بودند.
نتایج این پژوهش نشان داد که موانع ساختاری با سوء رفتار پژوهشی رابطه مثبت و معنی‌داری دارد. هر چه پژوهشگران با موانع ساختاری زیادی برخورد کنند، به همان نسبت سوء رفتار پژوهشی آنها نیز زیاد خواهد بود.
موانع ساختاری به خودی خود زمینه را برای سوء رفتار پژوهشی فراهم می‌کنند
به گفته پژوهشگران این مطالعه، موانع ساختاری به خودی خود زمینه را برای سوء رفتار پژوهشی فراهم می‌کنند.
حجم زیاد کار فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی پژوهشگران و اعضای هیئت‌علمی، وجود ساختار‌های بروکراتیک عریض و طویل در مسیر پژوهش و موانع سخت و غیر قابل اجرا در ارتباط با اجرای پژوهش‌ها، نمونه‌هایی از موانع ساختاری هستند. این عوامل باعث می‌شوند که پژوهشگران نتوانند پژوهش‌ها و تحقیقات باکیفیتی ارائه دهند.
طبق یافته‌های به‌دست‌آمده از این تحقیق، «نظارت ضعیف» با سوءرفتار پژوهشی؛ رابطه مثبت و معنی‌داری دارد. همچنین یافته‌ها حاکی از این بود که جو سازمانی نیز با سوء رفتار پژوهشی مرتبط است. هر چه جو سازمانی ناسالمی بر فضای آموزش عالی وجود داشته باشد، نظارت ضعیفی نیز وجود خواهد داشت و سوء رفتار پژوهشی بیشتر خواهد بود.
فضای ناسالم علمی سبب بی‌اخلاقی‌های پژوهشی می‌شود
به گفته پژوهشگران؛ وجود جو ناسالم، پژوهشگران را در کنار هم نگه نمی‌دارد و به یکدیگر اعتماد نمی‌کنند. چنین پژوهشگرانی علاقه زیادی به مشارکت و قبول مسئولیت نخواهند داشت. وقتی فضای ناسالم علمی بر فضای پژوهشی حاکم باشد، بی‌اخلاقی‌های پژوهش نیز افزایش خواهد داشت».
تمامی دستگاه‌های اجرایی نیاز به پژوهش دارند، اما باید انگیزه لازم در مدیران به‌ویژه در بخش صنعت وجود داشته باشد که متأسفانه هنوز مدیران ارشد صنایع و دستگاه‌های اجرایی اعتقاد لازم را ندارند
بر اساس نتایج به دست آمده، «قوانین و مقررات» به دلیل نقش میانجی که دارد، باعث سوء رفتار پژوهشی می‌شود. قوانین و مقررات با تاثیر بر نظارت ضعیف می‌تواند باعث سوء رفتار پژوهشی شود.
در این خصوص محققان این مطالعه با توجه به نتایج به‌دست‌آمده پیشنهاداتی را در خصوص برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی جهت آشنایی با حدود و انواع سرقت علمی، گزارش صحیح از تمامی مراحل پژوهش و چگونگی رعایت اصول اخلاقی، جهت پذیرش مقالات در مجله‌های علمی پژوهشی، تصویب قانونی برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی برای اخذ رضایت آگاهانه از مشارکت‌کنندگان و شرح آن در پژوهش خود و ... ارائه کردند.
فائزه سادات موسوی (استاد فیزیک دانشگاه) نیز مشکل پژوهش در دانشگاه‌ها را در دانلود مقالات از ژورنال‌های معتبر بین المللی، نبود امکانات کافی (بودجه) برای پروژه‌های تجربی با تکنولوژی بالا (در زمینه علوم پایه)، نبود حمایت مالی از دانشجویان دکتری و نبود انگیزه اساتید برای فاز مطالعاتی قوی و تعریف پروژه پرمایه دانست.
به واقع باید گفت یکی از مشکلاتی که می‌تواند باعث کاهش انگیزه در اساتید برای انجام پژوهش شود، موانع اقتصادی است؛ از این رو، بودجه‌های تحقیقاتی به میزان کافی برای انجام یک پژوهش تزریق نمی‌شود.
شرکت‌های خصوصی و دولتی برای انعقاد قرارداد، بودجه مکفی در اختیار پژوهشگران قرار نمی‌دهند؛ بنابراین با توجه به تغییر نرخ ها، اساتید هنگام خرید محصول دچار مشکل می‌شوند. این مشکل باعث می‌شود تا پژوهشگران برای انعقاد قرارداد مسئله محور عصا به دست حرکت کنند. اگر مانع اقتصادی حل شود، تعداد قرارداد‌های مسئله محور به منظور حل مشکلات کشور نیز افزایش خواهد یافت.
فقدان مدیریت اصولی در پژوهش
کمال حامدپور، عضو هیئت علمی دانشگاه خواجه نصیر طوسی با تاکید بر این امر که پژوهش باید در ارتباط با نیازی انجام شود، تاکید می‌کند: تمامی دستگاه‌های اجرایی نیاز به پژوهش دارند، اما باید انگیزه لازم در مدیران به‌ویژه در بخش صنعت وجود داشته باشد که متأسفانه هنوز مدیران ارشد صنایع و دستگاه‌های اجرایی اعتقاد لازم را ندارند.
دانش باید اصل اساسی تمامی تصمیمات صنعتی و کلان کشور باشد و می‌دانیم که دانش بدون پژوهش ایجاد نمی‌شود. این در حالی است که در بخش صنعت بهایی به این مسئله داده نمی‌شود، چون اعتقادی به پژوهش نیست به همین دلیل تولیدات کشور بی‌کیفیت و پر هزینه است و قابل رقابت با تولیدات خارجی نیست.
از نظر حامدپور حمایت از تحقیق و توسعه، حمایت از تولید و اشتغال است. باید یک نظام فکری همه‌جانبه و حمایت از سوی دولت باشد تا زنجیره تحقیق، تولید و بازار و نهایتا رفاه اجتماعی و توسعه پا بگیرد.
رضا منصوری عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف و مدیر طرح رصدخانه ملی، فقدان مدیریت اصولی در پژوهش را مانع اصلی تحقیق در کشور بیان می‌کند و توضیح می‌دهد که حتی زمانی که بودجه‌های پژوهشی اندکی افزایش یافت تغییری در این زمینه مشاهده نشد، چون تفکر مدیریتی برای هزینه بودجه و چگونگی توزیع و رساندن آن به دست پژوهش وجود ندارد. ما هنوز نتوانسته‌ایم نهاد‌های لازم را برای مدیریت این مسئله ایجاد کنیم. البته در سطح خرد کار‌هایی انجام شده ولی هنوز در سطح کلان حرکتی صورت نگرفته است. با وجود این مشکل، ما حتی اگر بتوانیم سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی را به بالای یک‌درصد برسانیم که البته بسیار لازم است، طبیعتا وقتی مدیریتی توانا و قوی این بودجه را هدایت نکند تاثیری بر پژوهش و در نتیجه بر توسعه کشور نخواهد گذاشت و این بودجه هرز خواهد رفت.
پژوهش موضوعی مغول مانده در دانشگاه‌ها
باید گفت که پژوهش علمی، مطالعه‌ای نظام‌مند برای حل یک مشکل و اصلی‌ترین نیروی محرکه یک جامعه در مسیر ترقی بوده و از آن به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم رشد نام برده می‌شود. اهمیت تحقیق به اندازه‌ای است که هفت کشور اول تولید علم، همان هفت کشور اول جهان از نظر امکانات هستند و تفاوت بین کشور‌های پیشرفته و توسعه نیافته با امکانات، شرایط و بستر‌های تحقیقاتی آنها مرتبط است. نکته حائز اهمیت آن‌که بخش عمده‌ای از توان پژوهشی، در دانشگاه‌ها متمرکز شـده است. چرا که دانـشگاه برجـسته‌ترین ســـازمان علمی است که لزوم توجه به پژوهـش و انجام تحقیقات در آن محسوس است.
این وظیفه در جامعه دانشگاهی بر عهده دو گروه اصلی اساتید و دانشجویان است. اما متاسفانه نتایج تحقیقات نشان داده است که میزان قابل توجهی از وقت اعضاء هیئت علمی دانشگاه‌ها صرف آموزش می‌شود و به همین دلیل اکثر اعضاء هیئت علمی دانشگاه‌ها در کشور‌های در حال توسعه، وقت کافی برای انجام امور پژوهش را ندارند.
همچنین در بخش نهاد‌های بالادستی هم باید این موضوع بیش از پیش مورد توجه مسئولان عالی کشور و متولیان دانشگاه‌ها باشد تا این موضوع در جامعه ما روزبه روز کم رنگ‌تر نشود.
تحلیل نهایی
از نظر متخصصان برجسته دانشگاهی، رایگان انجام دادن رساله در کشور، نادیده گرفتن تحقیقات مهم در امور اجرایی، نبود حمایت مالی، محدودیت دسترسی به منابع مادر در کار‌های پژوهشی و عدم همراهی اساتید و خبرگان را ازجمله مهمترین مشکلاتی دانستند که بخش پژوهش در ایران با آن دست به گریبان است.
علاوه بر این‌ها تخلف و تقلب در پژوهش از مشکلات مهم دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی است. شناخت دلایل سوء رفتار پژوهشی می‌تواند به شناخت این موضوع و رفع این مشکل کمک کند. سوءرفتار‌های علمی، در واقع تعریفی تام از کلیه تخلفاتی است که در حوزه پژوهش رخ می‌دهد.
از جمله موانع عمده پژوهش در ایران موانع مربوط به مدیریت، سیاستگذاری و نظام تحقیقاتی، موانع مربوط به فرهنگ پژوهش، موانع مربوط به پژوهشگران، موانع مربوط به فضای استاندارد علمی و پژوهشی، موانع مربوط به قوانین و مقررات پژوهشی، موانع مربوط به بودجه و امکانات پژوهشی و موانع مربوط به کاربرد نتایج پژوهشی است.
در این خصوص عباس اسدی، پژوهشگر تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری و پژوهشگرحوزه هویت و رسانه نیز معتقد است که ابتدا باید به صورت مسئله سؤال توجه کرد چرا که مشکلات پژوهش در ایران یک مسئله است و مشکلات روش انجام پژوهش خود نیز مسئله‌ای دیگری است هر چند خاص‌تر است. به همین خاطر در صورت مسئله‌ای کلی مشکلات پژوهش در ایران و بخصوص در جامعۀ کنونی به خاطر بار‌ها مورد آزمون و خطا قرار گرفتن و مشهود و ملموس نبودن نتایج طرح‌ها، پروژه‌ها و...در جامعه یک حس بی اعتمادی از سوی جامعه و یک بی انگیزگی از سوی مجریان و ناظران طرح دیده می‌شود. حس بی‌اعتمادی شاید مهمترین بخش عدم استقبال جامعه ایرانی از طرح‌های پژوهشی است. از سوی دیگر بحث روش‌های انجام پژوهش است که از چند جنبه مسئله‌ای حادتر به نظر می‌رسد.
انتهای پیام/
