حفظ نخبگان و ایجاد بستر مناسب برای پیشرفت علمی کشور

در آستانه چهلمین سالگرد تأسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی، نخستین همایش ملی الگوی حکمرانی تمدنی علم و فناوری به همت ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی، صبح امروز یکشنبه ۱۱ آذرماه در محل فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران آغاز به کار کرد.

محمدرضا مخبردزفولی رئیس فرهنگستان علوم در این نشست با تشکر از زحمات دوستان و همکاران عزیزم در شورای عالی انقلاب فرهنگی اظهار کرد: نهادهای راهبردی معمولاً در دنیا دارای عمق زیادی هستند؛ به‌طوری‌که طراحی‌ها و اقداماتشان در مرحله آغازین و تأسیس است، اما ادامه و اجرای آنها را به نهادها و دستگاه‌هایی می‌سپارند که در ظاهر مسئولیت عملیات و اجرا را بر عهده دارند. به‌محض شکل‌گیری ساختارها، این نهادها به‌عنوان سیاست‌گذار و طراح، از صحنه عملیاتی کنار می‌روند. شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز از جمله همین نهادهاست. واقعیت این است که بسیاری از زیرساخت‌های علمی، فناوری، فرهنگی و آموزشی کشور، حاصل سازماندهی و طراحی این شوراست.

وی ادامه داد: اگر نگاهی به شرایط دانشگاه‌ها در زمان انقلاب فرهنگی بیندازیم، متوجه خواهیم شد که وضعیت بسیار دشواری وجود داشت. دانشگاه‌ها در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، چه از نظر زیرساختی و چه از نظر نرم‌افزاری، در شرایطی بحرانی بودند. تعداد دانشجو، استاد، ظرفیت‌های علمی و تخصص‌های مختلف، در سطح بسیار پایینی قرار داشت. دانشگاه‌های ایران، چه در سطح ملی و چه بین‌المللی، جایگاه چندانی نداشتند.

رئیس فرهنگستان علوم گفت: البته نمی‌خواهم بگویم نقاط درخشانی وجود نداشت؛ چراکه پس از مشروطیت، دانشگاه‌هایی مانند دانشگاه تهران به‌عنوان نماد آموزش عالی در کشور شکل گرفته بودند. اما اثرگذاری دانشگاه‌ها، چه در اداره جامعه و خدمت‌رسانی به مردم و چه در سطح بین‌المللی، بسیار محدود بود. دانشگاه به یک جریان فعال و جوشان برای خدمت به مردم تبدیل نشده بود.

مخبردزفولی عنوان کرد: با پیروزی انقلاب اسلامی و تدبیر امام راحل، این وضعیت تغییر کرد و انقلاب فرهنگی شکل گرفت. در آن زمان، بسیاری از دانشگاه‌ها حتی به محل تجمع سلاح و عملیات نظامی تبدیل شده بودند. اما با ورود نیروهای انقلابی، این شرایط دگرگون شد. ستاد انقلاب فرهنگی، که به دستور امام راحل تشکیل شد، آغازگر این حرکت بود. سپس در سال ۱۳۶۳، با تدبیر رهبر معظم انقلاب، این ستاد به شورای عالی انقلاب فرهنگی تبدیل شد. ترکیب این شورا شامل رؤسای سه قوه، وزرای مرتبط و اعضای حقیقی و حقوقی شد که امروز نیز شاهد حضورشان هستیم.

دستاوردهای علمی جمهوری اسلامی

وی اضافه کرد: برای درک این پیشرفت، کافی است مقایسه کنیم: در آغاز انقلاب، تعداد دانشجویان کشور حدود ۱۷۰ هزار نفر بود؛ اما امروز بیش از ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار دانشجو در دانشگاه‌های ایران مشغول به تحصیل هستند. در آن زمان، از هر ۲۰ داوطلب ورود به دانشگاه‌ها، تنها یک نفر می‌توانست وارد شود. اما امروز تقریباً از هر دو نفر، یک نفر دسترسی به آموزش عالی دارد. تعداد اعضای هیئت علمی نیز از حدود ۴ تا ۵ هزار نفر به بیش از ۱۰۰ هزار نفر رسیده است. این پیشرفت، مدیون ازخودگذشتگی استادان و نیروهای علمی اول انقلاب است که با وجود مشکلات، ماندند و برای پیشرفت علمی کشور تلاش کردند.

رئیس فرهنگستان علوم عنوان کرد: امروز جمهوری اسلامی ایران، با سهم دو درصدی در تولید علم جهانی و مقالات پر استناد دانشمندان ایرانی، جایگاه قابل‌افتخاری در رتبه‌بندی‌های علمی بین‌المللی دارد. این دستاوردها، نتیجه تدبیر امام راحل، هدایت رهبر معظم انقلاب، و تلاش‌های بی‌وقفه شورای عالی انقلاب فرهنگی است. 

مخبردزفولی بیان کرد: انقلاب فرهنگی در نظام تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی علم و فرهنگ کشور نقش بی‌بدیلی داشته و یکی از دستاوردهای مهم آن ایجاد زیرساخت‌های راهبردی برای ارتقای جایگاه علمی و فرهنگی کشور است. دستاوردهایی که باید آن‌ها را به درستی بشناسیم و قدر بدانیم.

وی ادامه داد: امروز ممکن است از برخی کاستی‌ها ناراضی باشیم، مثلاً از اینکه رتبه برخی دانشگاه‌های ما در دنیا حدود ۳۵۰ است یا سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی (GDP) کمتر از یک درصد است. اما نباید فراموش کنیم که این نارضایتی نشان‌دهنده آگاهی ما نسبت به جایگاه علمی‌مان است و همین آگاهی ناشی از پیشرفت‌های عظیمی است که طی دهه‌های گذشته حاصل شده است.

رئیس فرهنگستان علوم گفت: با همین سهم اندک از تحقیق و توسعه، دانشمندان ایرانی دستاوردهای بزرگی را رقم زده‌اند؛ از پیشرفت‌های چشمگیر در حوزه‌های هسته‌ای، هوافضا، پزشکی، علوم پایه، سلول‌های بنیادی، علوم شناختی، نانو و زیست‌فناوری گرفته تا تبدیل جریان علمی کشور به فناوری‌های کاربردی و ایجاد صنایع پیشرفته. این‌ها خروجی‌های ملموس دانشگاه‌ها و مراکز علمی ما هستند. اگر کسی این پیشرفت‌ها را انکار کند، در واقع حقیقت را نادیده گرفته است.

بازنگری مسیر طی شده علمی

مخبردزفولی عنوان کرد: امروز، بازنگری در مسیر طی‌شده و ارزیابی جایگاه کنونی‌مان، نشان از تدبیر و دوراندیشی است. مقام معظم رهبری بارها بر ضرورت «خیزش علمی» تأکید داشته‌اند. این خیزش باید مجدداً سازماندهی شود تا جریان علمی کشور متناسب با نیازهای قرن بیست‌ویکم کارآمدتر و اثربخش‌تر گردد. شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز با دعوت از دانشمندان و نخبگان، عزم خود را برای بازسازی و سازماندهی آینده علمی کشور نشان داده است 

وی با بیان اینکه دوراندیشی در آغاز انقلاب، امروز ما را به یکی از قطب‌های علمی دنیا تبدیل کرده است، افزود: جایگاه ایران در نقشه علمی جهان و تمرکز کشورهای غربی بر جذب نخبگان ایرانی، خود گواهی بر این حقیقت است. اما این تمرکز، نه از سر دوستی، بلکه در راستای سیاست‌های راهبردی آن‌هاست. اخیراً در یکی از مقالات علمی خواندم که آمریکا، با اختصاص یک تریلیون دلار به تحقیق و توسعه، اعلام کرده است که دیگر به ابرقدرت نظامی بودن اکتفا نمی‌کند و به دنبال تبدیل‌شدن به ابرقدرت علمی است.

رئیس فرهنگستان علوم اضافه کرد: در چنین شرایطی، ما نیز باید با برنامه‌ریزی دقیق، متناسب با ظرفیت‌ها و نیازهای ملی و بین‌المللی، نقشه جامع علمی کشور را به‌روزرسانی کنیم. بازسازی و سازماندهی جریان علمی کشور باید به‌گونه‌ای باشد که در تحولات علمی جهان نقش‌آفرینی جدی و مؤثری داشته باشیم.

توجه به کلان روندها در بازنگری علمی

مخبردزفولی گفت: در این بازنگری، حداقل سه روند کلان جهانی در علم و فناوری باید مورد توجه قرار گیرد. سرمایه‌گذاری عظیم کشورهای پیشرفته در تحقیق و توسعه، توجه به جذب نخبگان خارجی و اصلاح سیاست‌ها برای این منظور، از جمله نکاتی است که می‌توانیم با بهره‌گیری از آن‌ها، مسیر علمی کشور را به سمت پیشرفت‌های بیشتر سوق دهیم. امید است که با همت جمعی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های ملی، بتوانیم جریان علمی کشور را متناسب با نیازهای جامعه و اقتضائات بین‌المللی، بهبود بخشیم و در مسیر عدالت و پیشرفت حرکت کنیم.

وی با تاکید بر بایسته های مسیر بازنگری علمی و طرح این سوال که آیا اعضای هیئت علمی جوان و دانشمندان نخبه‌مان را به‌راحتی از دست بدهیم؟ عنوان کرد: این اقدام نه‌تنها خلاف عدالت است، بلکه اثرگذاری دانشمندان نخبه در هر جامعه‌ای برای رفاه و آینده آن جامعه بسیار بیشتر از دیگر اقشار است. اگر عدالت را مدنظر داریم، اقتضای آن این است که به نخبگان رسیدگی کنیم، برای آن‌ها برنامه‌ریزی کرده و زیست‌بومی متناسب و آرامش‌بخش فراهم کنیم تا آینده کشور و علم تضمین شود. علم و فناوری می‌توانند رفاه، قدرت، و امنیت کشور را تأمین کنند.

رئیس فرهنگستان علوم بیان کرد: در جهان امروز، جنگ، جنگ علم و فناوری است، نه چیز دیگر. ببینید در غزه و لبنان چگونه با تکنولوژی، جنایات و نسل‌کشی انجام می‌دهند. این نتیجه علمی است که در دست افراد بی‌مسئولیت و خطرناک قرار گرفته است. اما اگر علم در دست انسان‌های صالح و باایمان باشد، می‌تواند به سعادت بشریت منجر شود. متأسفانه امروز، جهان به‌جای حرکت به سمت سعادت، در تباهی غرق شده و ملل مختلف را به نابودی می‌کشاند. این شرایط به واسطه علم و فناوری و با اعمال نوعی آپارتاید علمی و فناوری تحمیل شده است، نه با آزادی بیان یا احترام به حقوق دیگران.

راه رسیدن به اوج و حفظ استقلال، از مسیر علم و فناوری می‌گذرد

مخبردزفولی با تاکید بر اینکه باید قوی شویم، اضافه کرد: اگر نتوانیم کشور و جامعه‌مان را در این شرایط حساس مراقبت کنیم، آسیب‌های جدی خواهیم دید. راه رسیدن به اوج و حفظ استقلال، از مسیر علم و فناوری می‌گذرد، البته با رعایت الزامات و مقدمات لازم. شورای عالی انقلاب فرهنگی در این زمینه پیشگام شده است و از همه دانشمندان دعوت می‌کند تا در این مسیر همکاری کنند.

وی ادامه داد: فرهنگستان‌های علوم و دانشگاه‌ها باید وظیفه خود را در خدمت به کشور و تقویت علمی آن به‌درستی ایفا کنند. تلاش‌های انجام‌شده در شورای عالی انقلاب فرهنگی، از ظرفیت‌های ملی استفاده می‌کند و شبکه‌ای ملی از علم و فناوری شکل گرفته است. همه باید از این فرصت استفاده کنند و از همکاری‌های انجام‌شده بهره ببرند.

بازنگری نقشه جامع علمی کشور

رئیس فرهنگستان علوم با اشاره به روزآزمدسازی نقشه جامع علمی کشور بیان کرد: این اقدامات در تعامل کامل با دانشگاه‌ها و اساتید صورت گرفته است. به جای اتهامات بی‌اساس مبنی بر تدوین نقشه در اتاق دربسته، باید توجه کرد که این سند با مشارکت صدها دانشگاه و هزاران استاد دانشگاهی تدوین شده است. اکنون نیز از همه کسانی که دلسوز کشور، علم، و فناوری هستند، دعوت می‌کنیم تا با همکاری و پیشنهادهای خود، به تقویت این مسیر کمک کنند. هدف نهایی، تبدیل این مشارکت‌ها به سیاست‌نامه‌ای قابل‌اتکا و تکلیف‌آور برای دستگاه‌های کشور است. اکنون زمان آن رسیده است که در این مرحله جدید، با همکاری و همفکری، گام‌های بزرگ‌تری برای پیشرفت علم و فناوری برداریم.

مخبردزفولی گفت: ما به دنبال کلیات نیستیم؛ کلیات نوشته شده و جهت‌گیری‌های قبلی ما مشخص است. اما امروز باید به مسائل جدی و کلیدی کشور بپردازیم که می‌توان از طریق علم و فناوری آنها را حل کرد. ما می‌خواهیم حداقل چهار یا پنج مسئله مهم کشور را در این بازبینی و به‌روزرسانی هدف قرار دهیم. 

وی با اشاره به رسیدن به قله‌های علمی و رقابت جهانی، اظهار کرد: مرجعیت علمی یکی از اهداف اصلی ماست. ما می‌خواهیم به علوم پایه، علوم انسانی، علوم کاربردی، سلامت، و مهندسی توجه کنیم و تعادلی میان این حوزه‌ها ایجاد نماییم.

مخبر دزفولی با اشاره به امنیت غذایی گفت: کشور ما سالانه حدود 120 میلیون تن غذا تولید می‌کند که می‌تواند نیازهای داخلی را تأمین کند. باید از این تولیدات به ارزش افزوده بیشتری دست یابیم. این موضوع باید در به‌روزرسانی نقشه جامع علمی مورد توجه قرار گیرد.

رئیس فرهنگستان علوم با اشاره به موضوع انرژی، ادامه داد: کشور ما با داشتن 300 روز آفتابی و تنوع جغرافیایی، ظرفیت بالایی در انرژی خورشیدی دارد. چرا کشوری مثل چین با انرژی خورشیدی 600 هزار مگاوات برق تولید می‌کند، ولی ما قادر به تولید 50 یا 100 هزار مگاوات نیستیم؟ این مسئله نیازمند بهره‌گیری از دانش دانشمندان و هماهنگی با دستگاه‌های اجرایی است.

مخبردزفولی بیان کرد: درباره سلامت عنوان کرد: زنجیره سلامت کشور هنوز کامل نیست و نیازمند تقویت است. پاندمی‌هایی مانند کرونا نشان دادند که برای مواجهه با بحران‌های جهانی آینده، باید به علم، فناوری، و زیرساخت‌های مناسب مجهز شویم. زنجیره سلامت شامل تخصص‌های گوناگون است و نباید تنها به پزشکان محدود شود. در محیط زیست و حمل‌ونقل نیز نیازمند راهبردها و سیاست‌های جدی برای توسعه صنعتی کشور هستیم. 

راهبرد نگهداشت نخبگان چیست؟

وی درباره حفظ نخبگان گفت: دانشگاه‌های کشور ظرفیت محدودی دارند و شاید نتوانند پذیرای همه نخبگان باشند. باید طرحی نو ارائه دهیم که دو شبکه موازی برای جریان علمی کشور در نظر بگیرد، شبکه‌ای برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های هوشی بالا در علوم بنیادین و رقابت جهانی و فراهم کردن زیرساخت‌ها و حمایت‌های لازم برای جلوگیری از مهاجرت نخبگان به دانشگاه‌های معتبر جهانی. باید مقررات و بروکراسی‌های دست‌وپاگیر را کاهش داد و مسیر رشد را برای آنها هموار کرد.

رئیس فرهنگستان علوم گفت: این بازبینی باید زمینه‌ساز سیاست‌گذاری‌های قابل‌اتکا و تکلیف‌آور برای دستگاه‌های گوناگون کشور باشد. نخبگان باید در جریان علمی کشور به‌طور مؤثر به کار گرفته شوند. باید شبکه‌ای شکل گیرد که به بیان مشکلات اجرایی کشور در حوزه‌هایی مانند اقتصاد، فناوری‌های پیشرفته، امنیت غذایی، انرژی و دیگر مسائل کلیدی بپردازد و از این مسائل، راه‌حل‌های مناسب را استخراج کند. این شبکه دوم باید در نظام علم و فناوری کشور به‌طور رسمی گنجانده شود.

مخبر دزفولی ادامه داد: در حال حاضر، حلقه‌های مفقوده این دو بال در نظام علم و فناوری ما وجود دارد. تنها تبدیل کردن همه افراد به استاد دانشگاه کافی نیست؛ بلکه باید شرایطی فراهم شود که شأن و منزلت نخبگان با تأمین معیشت، امکانات تحقیقاتی، و تجهیزات مورد نیاز برای این نخبه‌های درجه یک حفظ شود. این نخبگان ظرفیت و توانایی لازم را دارند تا مسائل کشور را حل کنند و مشکلات کشور جز از طریق علم و فناوری حل‌شدنی نیست.