پژوهش‌ها درباره سیمای جامعه امروز ایران چه می‌گویند؟

به گزارش خبرگزاری آنا، پژوهش‌های کمی و کیفی مثل نبض جامعه عمل می‌کنند از طریق آن‌ها می‌توان وضع موجود هر جامعه‌ای را شناسایی کرد، نقاط ضعف را بهبود داد و با تکیه بر نقاط مثبت به سمت وضع مطلوب حرکت کرد.

طی دو سه دهه گذشته رویکرد‌های پژوهشی جامعه‌شناسان کشور عموما مبتنی بر روش‌های کمی و نظرسنجی‌های متمرکز بر عدد و رقم بوده است. پژوهشگران با این روش سیمایی کلی از جامعه را بازنمایی می‌کردند، آشکارا در این بین روش‌های کیفی که بتوانند عمق بیشتری به شناخت جامعه ببخشند کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.  

در دو دهه گذشته حسین نوری‌نیا یکی از اصلی‌ترین پژوهشگران عرصه اجتماعی کشور بوده که به عنوان متر و معیاری دقیق برای کیفیت نظرسنجی‌ها از روش کار او یاد می‌شود.

در سال‌های اخیر این پژوهشگر توانسته با شناخت تئوری‌ها و نظریه‌های کیفی در ریاضیات نظرسنجی شکافی ایجاد کند و مبتنی بر «روش تحقیق آمیخته ترکیبی کیفی کمی» خوانش‌ها و تفسیر‌های تازه‌ای از داده‌های پیشین استخراج کند.

* بین کمیت و کیفیت جامعه ارتباط تنگاتنگ و متقابل وجود دارد

نوری‌نیا در یکی از آخرین تحلیل‌هایش که مبتنی بر بازخوانی چند پژوهش صورت گرفته است، می‌خواهد سیمایی دقیق از وضعیت جامعه امروز ایران بازنمایی کند، از نظر این پژوهشگر وضعیت جامعه و زندگی اجتماعی، به شیوه‌های مختلف و با در نظر گرفتن شاخص‌های گوناگون سنجیده می‌شود، از این رو می‌نویسد: هر جامعه‌ای دارای دو بُعد کمی و کیفی است که از آن می‌توان به کمیت جامعه و کیفیت جامعه یاد کرد. در بعد کمیت می‌توان به جمعیت و تعداد افراد آن جامعه، وضعیت اقتصادی در بخش‌های مختلف به‌ویژه از نظر تولیدات صنعتی و دانش‌بنیان و گردش مالی و درآمد سرانه آن، تعداد و تنوع سازمان‌ها و سرانه خدمات و میزان دسترسی به انواع خدمات به‌ویژه خدمات رفاهی اشاره کرد. عمدتا در بررسی وضعیت جوامع انسانی به ابعاد کمّی آن توجه می‌شود که از نظر آماری با سهولت بیشتری قابل اندازه‌گیری و احصا ست. البته بین کمیت و کیفیت جامعه ارتباط تنگاتنگ و متقابل وجود دارد.

* تنزل شاخص رفاه جامعه در سالی که گذشت

از نظر نوری‌نیا، رشد کمیت اجتماعی در ابعاد گوناگون می‌تواند حکایت از کیفیت اجتماعی ارتقا‌یافته در آن جامعه داشته باشد. برای مثال، وقتی تعداد فضا‌های آموزشی عمومی و تخصصی، بهداشتی و درمانی، فضا‌های سبز، مراکز پژوهشی، مراکز تجاری، فضا‌های ورزشی و تفریحی و تولیدات صنعتی و کشاورزی و خدماتی و سرانه آنها و به‌ویژه سرانه درآمد ناخالص داخلی و امید به زندگی (میانگین عمر افراد) افزایش پیدا می‌کند، خود نشان‌دهنده میزان قابل قبولی از رفاه در آن جامعه است. اما سنجش رفاه نیازمند شاخص‌های ترکیبی است. شاخص رفاه لگاتوم یکی از این موارد است که، چون در سطح جهانی انجام می‌شود، امکانی فراهم می‌آورد تا بتوان از یک سو به مقایسه جوامع با یکدیگر پرداخت و از سوی دیگر جایگاه جامعه خود را در مقایسه با جوامع دیگر سنجید. شاخص رفاه لگاتوم برای ایران در سال گذشته (۲۰۲۳) در مقایسه با سال قبل از آن یک پله تنزل داشت و به رتبه ۱۲۶ در بین ۱۶۷ کشور رسید.

* وضعیت بهداشت در بهترین شریط قرار دارد

نوری‌نیا توضیح می‌دهد که وضعیت ایران در ۱۲ مقوله اندازه‌گیری‌شده بر حسب شاخص رفاه لگاتوم، بین رتبه‌های ۵۸ تا ۱۶۵ بود. وضعیت بهداشت در ایران در مقایسه با دیگر ابعاد این شاخص در بهترین شرایط قرار دارد و ایران از این نظر رتبه ۵۸ را در بین ۱۶۷ کشور به خود اختصاص داده است. اما وضعیت آزادی‌های فردی در رتبه ۱۶۵ است و نیازمند بررسی علل و عوامل آن و تلاش برای بهبود و ارتقای آزادی‌های فردی و انسانی است که فصل سوم قانون اساسی نیز در ابعاد گوناگون بر آن تأکید دارد. با‌این‌حال، این شاخص هر‌کدام از مقوله‌ها و متغیر‌های تشکیل‌دهنده رفاه را به‌طور جداگانه مورد توجه قرار می‌دهد و نمی‌تواند در بستری نظری نسبت آنها را با یکدیگر و ارتباطات درونی آنها را بسنجد.

* در ساختارهای رسمی رضایت از زندگی کاهش پیدا می‌کند

از نظر این پژوهشگر پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان نیز خروجی کیفیت اجتماعی را در رضایت از زندگی به نمایش می‌گذارد که نوعی ارزیابی ذهنی افراد است. بر اساس یافته‌های موج سوم، هر‌چه از روابط چهره به چهره و غیررسمی فاصله می‌گیریم و به ساختار‌های رسمی نزدیک می‌شویم، رضایت از زندگی کاهش پیدا می‌کند؛ به‌طوری که ۸۸.۸ درصد گفته‌اند از شریک زندگی، ۸۴.۹ درصد از اعضای خانواده، ۷۴.۴ درصد از سلامتی خود، ۵۰.۶ درصد از وضع مسکن خود و ۴۲.۲ درصد از وضع مالی و شغلی خود رضایت داشتند. همچنین ۵۶.۲ درصد از محله سکونت، ۴۴.۹ درصد از شهر و روستای محل زندگی، ۱۹.۶ درصد از اوضاع سیاسی و ۶.۵ درصد از اوضاع اقتصادی رضایت داشتند.

کیفیت اجتماعی با تعاملات چهار حوزه یا نیروی اجتماعی شکل می‌گیرد که عبارت‌اند از: فرایند‌های مربوط به جامعه، فرایند‌های مربوط به زندگی فردی، مؤسسات و سازمان‌های رسمی و اجتماعات غیررسمی و نسبت این چهار حوزه با یکدیگر

نوری‌نیا بیان می‌کند که به نظر می‌رسد میزان رضایت از زندگی در لایه‌های چندگانه در موج چهارم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان کاهش پیدا کرده باشد. با‌این‌حال، باید تأکید کرد کیفیت اجتماعی دارای ابعاد گوناگون و تو‌در‌توی ذهنی و عینی و پیچیده است و برای شناخت دقیق آن نیازمند شاخص‌های دقیق‌تر هستیم. شاخص کیفیت اجتماعی، به‌عنوان ابزاری نظری، دارای این ظرفیت است که ضمن توجه به حوزه‌های گوناگون زندگی اجتماعی، نسبت آنان را با یکدیگر مورد توجه قرار می‌دهد. علاوه بر اینکه این شاخص به نقش عاملیت فردی و ساختار‌های اجتماعی و ارتباط این دو با یکدیگر در رسیدن به رفاه و ارتقای کیفیت اجتماعی توأمان توجه دارد.

* عوامل تاثرگذار بر کیفیت اجتماع

به عبارتی دیگر، کیفیت اجتماعی با تعاملات چهار حوزه یا نیروی اجتماعی شکل می‌گیرد که عبارت‌اند از: فرایند‌های مربوط به جامعه، فرایند‌های مربوط به زندگی فردی، مؤسسات و سازمان‌های رسمی و اجتماعات غیررسمی و نسبت این چهار حوزه با یکدیگر. برای همین، این شاخص می‌تواند ضمن نشان‌دادن وضعیت کیفیت جامعه که برآیند تعاملات چهار حوزه مورد اشاره است، در یافتن ارتباط معنادار بین نیاز‌ها و سیاست‌ها و اقدامات از یک سو و توجه به ارتباط بین توسعه اقتصادی و توسعه اجتماعی از سوی دیگر نقش ایفا کند.

از دیدگاه این پژوهشگر، ما در جامعه با چهار نیروی اجتماعی مواجه هستیم: اول، فرایند‌های مربوط به جامعه که تحولات اجتماعی را نشان می‌دهد. دوم، سویه دیگر آن فرایند‌های مربوط به زندگی فردی است که تحولات فردی را به نمایش می‌گذارد. سوم، نظام‌های رسمی مانند سازمان‌ها، مؤسسه‌ها و شرکت‌ها و قواعد رسمی. چهارم، سویه مقابل آن که نظام‌های غیررسمی است، مانند جماعت‌ها، خانوار‌ها و اجتماعات محلی. از نوع تعامل این چهار نیرو، چهار ویژگی کیفیت اجتماعی شکل می‌گیرد که شامل همبستگی اجتماعی، امنیت اجتماعی و اقتصادی، شمول اجتماعی و توانمندسازی اجتماعی است.

نوری‌نیا توضیح می‌دهد که تعامل بین آن چهار نیرو تا پیش از مشروطه، واجد نوعی نسبت منطقی و همسویی با یکدیگر بود؛ از این‌رو، جامعه با کمترین مسائل در حوزه همبستگی اجتماعی، شمول اجتماعی، توانمندسازی اجتماعی و امنیت اجتماعی و اقتصادی مواجه بود. پس از مشروطه که نوعی درهم‌ریختگی ساختاری و بروز آنومی اجتماعی در جامعه ایران شکل گرفته و تاکنون به اشکال گوناگون تداوم داشته است، جامعه ما در هر چهار بعد کیفیت اجتماعی با وضعیت پروبلماتیک مواجه شده که ضروری است مورد توجه و بررسی قرار گیرد.

در نهایت اینکه از نظر این پژوهشگر تضعیف و افول اجتماع، قلت ظرفیت‌های پایداری زندگی سالم برای آینده‌ای مشخص، ضعف حمایت‌های اجتماعی و شکل‌گیری حوزه‌های طرد و حاشیه‌نشینی و نیز وضعیت جسمی، روانی، فرهنگی و اجتماعی فردی و میزان و چگونگی بهره‌برداری از آنها برای ارتقای جایگاه فردی از‌جمله مسائلی است که ما با آنها رویارو هستیم و حاکی از کیفیت جامعه ما هستند.