دیوار برلین و حقوق کودکان در عصر ربات‌ها!

خبرگزاری آنا ـ محمدمهدی سیدناصری مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان: در حالی که امروزه مولفه‌ حمایت از حقوق کودکان بدیهی به‌نظر می‌رسد، از نظر حقوق بین‌الملل این‌چنین نیست. در واقع، قدمت حقوق کودک بیشتر از فروریختن دیوار برلین نیست؛ در بیستم نوامبر ۱۹۸۹ بود که مجمع عمومی سازمان ملل کنوانسیون حقوق کودک (CRC) را به‌عنوان یکی از قابل قبول‌ترین اسناد حقوق بشری در جهان تصویب کرد.

چهار اصل اساسی حقوق کودکان

در واقع، دو موافقتنامه‌ بنیادین حقوق بشر سازمان ملل متحد، اعلامیه‌ جهانی حقوق بشر و میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را در محیط زندگی کودکان اعمال می‌کند. بنابراین، چهار اصل اساسی حقوق کودکان را در حقوق بین‌الملل تثبیت می‌کند؛ ۱-عدم تبعیض، ۲-پایبندی به بهترین منافع کودک، ۳-حق زندگی، بقا و رشد، و ۴- احترام به دیدگاه‌ها و اراده کودک. کودکان برای خود حقوقی دارند. آنها نه بزرگسالان کوچک هستند و نه صرفاً افراد منفعل نیازمند به مراقبت.

در دنیای امروزی، گسترش یافتن سریع فناوری‌های دیجیتالی، از جمله فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی، شبکه‌های اینترنتی، خدمات دیجیتالی، واقعیت مجازی، بازی‌های رایانه‌ای، هوش مصنوعی، فناوری‌های رباتیک، خلق فناوری بلاکچین و ظهور بستر متاورس در ابعاد مختلف زندگی کودکان امروز ایفای نقش می‌کند. محیط دیجیتال (فضای مجازی) و حمایت از کودکان در این فضا، هیچ نقش صریحی در تدوین کنوانسیون حقوق کودک ایفا نکرد، اگرچه مدت‌هاست که به‌عنوان عاملی تعیین کننده جهت تحقق حقوق اولیه‌ی کودک در نظر گرفته شده بود.

امروزه تکنولوژی کلان‌روایتِ دنیای ما انسان‌هاست که با پیشرفت‌های شگرف در حوزه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، زندگی بشری را دچار دگرگونی‌های فوق‌العاده‌ای کرده است. هرچند ما در سه انقلاب صنعتی گذشته حضور نداشته و با مشکلات آن دست و پنجه، نرم نکرده‌ایم، اما به‌هیچ وجه نباید تصور کنیم که هیچ انقلاب صنعتی دیگری در راه نیست. چون تاریخ، بار‌ها شاهد وقوع انقلاب‌های صنعتی بوده است و باز هم خواهد بود.

موتور چهارمین انقلاب صنعتی از مدت‌ها پیش روشن شده است و ما در میانه‌ی انقلاب صنعتی چهارم قرار داریم. نتایج نامعلوم این انقلاب باعث شده است که نگران آینده شویم و از خودمان بپرسیم انقلاب صنعتی چهارم دقیقا چیست؟ انقلاب صنعتی چهارم با همگرایی دنیای فیزیکی و دنیای مجازی و ایجاد یک اقتصاد پیوسته جهانی و نوآوری بی‌وقفه در سراسر دنیا متمایز می‌شود، به‌همین دلیل ما باید خودمان را برای مواجه با اثرات این انقلاب آماده کنیم تا بتوانیم دست پر از آن بیرون بیاییم.

هنوز هم برای رسیدن به قطار سریع‌السیر چهارمین انقلاب صنعتی دیر نیست اگر زودتر اقدام کنید. در این فضا، موضوع حمایت از حقوق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کودکان نوجوانان در چهارمین انقلاب صنعتی، مسئله‌ای مهم و درخور توجه است که باید ابتدا از سوی نهاد خانواده، دولت‌ها و در ادامه توسط سایر نهاد‌های دولتی و مدنی و سایر متولیان امور کودکان مورد حمایت ویژه قرار گیرد، زیرا آینده را انسان‌هایی می‌سازند که «امروز» کودک‌اند، کودکان ما «امروز» نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوق‌شان احترام گذاشته شود.

در دوگانگی تکنولوژی، امید از یک سو نگرانی از سوی دیگر، هوش مصنوعی امیداوری‌هایی با وسعت بی پایان توأم با تشویش و دغدغه‌های بی‌سابقه را به دنبال می‌آورد. تکنولوژی به خودی خود، نه خوب است و نه بد و آن چه که مهم است نحوه‌ی به‌کار بردن آن توسط انسان هاست این که آیا به نفع بشریت و یا مغایر و به ضرر آن مورد استفاده قرار می‌گیرد؟ در این جاست که جایگاه و اهمیت چارچوب گذاری نمود پیدا می‌کند. در مورد این تکنولوژی جدید نیاز هست هر‌چه زودتر حد و مرز‌ها تعیین شده، مطابق با اصول و ارزش‌های بنیادی جوامع دموکراتیک به آن سمت و سو داده شود.

گفته می‌شود چارچوب‌گذاری برای هوش مصنوعی یکی از چالش‌های بزرگ عصر معاصر بوده و تدارک آن از الویت‌هاست و حتی جنبه‌ی فوری و اورژانسی دارد. تنها از این طریق می‌توان آن تعادل لازم میان آزادی تحقیق و نوآوری و استفاده از پتانسیل‌های قوی تکنولوژی یاد شده از یک سو و حمایت از ارزش‌های بنیادی مشترک جوامع دموکراتیک از سوی دیگر را بوجود آورد.

هدف این است شرایط فراهم آمده، فضایی همراه با اعتماد و مسئولیت، که در آن هوش مصنوعی مطابق با ضوابط حقوق بشری به‌طور مسئولانه و شفاف مورد استفاده قرار گرفته شکل بگیرد. نکته‌ی بسیار مهمی که نباید مغفول واقع شود این است که کودکان انسان‌های آسیب‌پذیری هستند و به مراقبت و حمایت برای گذر از دوره‌ی کودکی نیازمندند و ایفای حقوق آنان بر سلامت و مصونیت در برابر خطرات بسیار مهم است. حقوق کودک، یکی از مهم‌ترین مصادیق حقوق بشر است، زیرا اگر کودکان از مراقبت و حقوق کافی برخوردار نباشند؛ نمی‌توانند در سایه‌ی این حقوق از سلامت روحی و جسمی برخوردار شده و حضوری مفید در جامعه بشری داشته باشند.

در عصر ربات‌ها همه‌ ابعاد زندگی بشر، تحت تأثیر پیشرفت‌های شگرف تکنولوژی و فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات قرار گرفته است. زندگی کودکان نیز به‌دنبال این پیشرفت‌ها دچار دگرگونی‌های بی‌سابقه‌ای شده است. باید توجه کرد که در عصر هوش مصنوعی خطرات بسیاری کودکان را تهدید می‌کند و شرایطی فراهم می‌شود که حقوق آنان نقض یا محدود گردد.

حال سوال این است که از منظر سیاسی و حقوقی چه تعهداتی بر عهده‌ی دولت‌ها در حمایت از کودکان در عصر ربات‌ها است؟ توجه به تکالیف و تعهدات دولت‌ها در حمایت و صیانت حقوق کودکان در سطح بین‌المللی و داخلی ضروری است. شکی نیست در آغاز عصر جدید در چارچوب یاد شده، یکی با وجه اخلاقی و آن یکی دیگر با وجه حقوقی، نشأت گرفته از مجموعه اصول فلسفی مشترک با تأکید بر انسان محوری هوش مصنوعی نقش به‌سزا در قانونمند کردن این تکنولوژی نوظهور خواهند داشت.

باید خاطر نشان کرد، که تکنولوژی بیشتر از این که ذاتاً فناورانه باشد، ماهیتی اخلاقی، فرهنگی و انسانی دارد که به خودی خود مخرب نیست و نحوه‌ استفاده از آن است که بسیار مهم است و عدم توجه به اخلاق در مواجه با تکنولوژی در عصر حاضر سبب خلق پلتفرم‌ها و خدماتی از فناوری‌های هوش مصنوعی شده است که خارج از اراده و کنترل بشر است و در آینده‌ای نه چندان دور و با ادامه‌ی این روند شاهد شکل‌گیری نظم نوینی در اجتماع بشری خواهیم بود که در روش مواجهه با جامعه و قانون اثرگذار خواهد بود. کارشناسان حوزه تکنولوژی بسیار نگرانند که هوش‌مصنوعی شاید یک روز ما انسان‌ها را به‌عنوان تهدید ببیند؟!