خراسان جنوبی، قهستان قلعه‌ها و موسیقی

به گزارش خبرنگار فرهنگی آنا، استان خراسان جنوبی با مرکزیت بیرجند و مساحت 96385 کیلومتر مربع دارای 11 شهرستان با عنوان زیرکوه، خوسف، قائنات، درمیان، بشرویه، فردوس، سربیشه، بیرجند، سرایان، طبس و نهبندان است.

محدوده جغرافیایی این استان از شمال به استان خراسان رضوی، از غرب به استان یزد، از شرق به کشور افغانستان، از جنوب به استان سیستان و بلوچستان و از جنوب غربی به استان کرمان محدود شده است.

با توجه به آب و هوای خشک و نیمه بیابانی که این استان دارد فصل بهار و پاییز زمان مناسبی برای سفر به این استان است.

جاذبه‌های گردشگری

قلعه فورگ در میان، روستای دهسلم، منطقه مظفری، سد کریت، کویر همت آباد، منطقه حفاظت‌شده و روستای تاریخی نای بند طبس، باغ و عمارت اکبریه بیرجند، آرامگاه بوذرجمهر، نیزار خور، آبگرم فردوس، باغ گلشن طبس، باغ شوکت آباد بیرجند، ریگ یلان و کویر نجوم سه قلعه از جاذبه‌های گردشگری این استان محسوب می‌شود.

موقعیت طبیعی

خراسان جنوبی از نظر ناهمواریها تقریباً به دو قسمت «کوهستانی و مرتفع» و «پست و هموار» تقسیم می‌شود. قسمت‌های کوهستانی بیشتر در شمال و شمال غرب استان و قسمت‌های پست و هموار در دشت‌های مرکز و جنوب استان واقع شده‌اند. مناطق پست و هموار استان شامل زمینها و دشت‌های همواری هستند که در قسمت‌های مرکزی، غربی و جنوب غربی استان قرار گرفته‌اند. از نظر کشاورزی، دامپروری و احداث راههای ارتباطی از اهمیت خاصی برخوردارند. دشت‌های جنوب و جنوب غربی استان حاوی نمکزارها و نقاط پست و کم ارتفاعی هستند که گاهاً از هر نوع پوشش گیاهی عاری هستند و بدلیل مجاورت با حاشیه شمال کویر لوت، آب و هوایی خشک و خشن دارند و در معرض حمله شنهای روان قرار دارند.

به علت کمی نزولات جوی، فصل‌های پرباران منتهی به ماه های پایانی زمستان و اوایل بهار هستند و میانگین بارندگی در فصول گرم و سرد سال به ترتیب 1/0 میلیمتر و 1/95 میلیمتر است. قرارگیری استان در ناحیه آب و هوایی بیابانی (گرم و خشک) شرق ایران سبب شده تا اکثر جریانات رودخانه‌ای، موقت و فصلی بوده و رودخانه دایمی در استان وجود نداشته باشد. تنداب‌ها و سیلاب‌ها در بسیاری از موارد به دلیل فقر پوشش گیاهی، سبب خرابی می‌شوند. بخش‌های وسیعی از مرکز، غرب، شرق وجنوب استان با محدودیت منابع آب مواجه هستند و منابع محدود آب زیرزمینی تنها امکانات تامین آب به شمار می‌آیند. قرارگیری گسل بزرگ نهبندان که به طول 750 کیلومتر در چندین شاخه موازی که از مرکز سیستان و بلوچستان و مرز پاکستان، تا شمال استان و نواحی جنوبی استان خراسان رضوی امتداد یافته، جدا از ایجاد زمین لرزه‌های پراکنده، سبب تشکیل ساختارهای متنوع زمین شناسی در طول میلیونها سال و تشکیل توده های سنگ‌های «گرانیت سبز» دراستان شده که بسیاری از گونه‌های آن شهرت جهانی دارند.

تاریخچه

خراسان جنوبی شامل محدوده‌ای از خراسان بزرگ است که در سده‌های پیش قهستان نامیده می‌شده است.

صنایع دستی

قالی‌بافی: در حال حاضر روستای مود ـ بیست و نه کیلومتری بیرجند ـ از مهم‌ترین مراکز تولید قالی در بیرجند به شمار می‌رود. امروزه در بازارهای جهانی قالی بیرجند را به نام مود می‌شناسند. مرغوبیت و شهرت قالی مود به جهت استفاده از پشم محلی، شست‌و‌شوی خوب، رنگریزی سنتی و بافت خوب آن است. نقش‌های ریز ماهی، خشتی، پرطاووسی (چهار شعله، بوته جغه)، نقش سی‌و‌سه کله، نقش ساده و ... از جمله نقش‌های مورد استفاده قالی‌های این منطقه است.

پارچه بافی: پارچه بافی در بیرجند از قدمتی طولانی برخوردار است، ولی با گسترش صنایع مدرن نساجی در حال فراموشی است. قدیفه، بقبند، چادر شب، سارق، صافی، دستارخان، چهار پوشاله، کرباس، لنگ، سفره توتی و حوله از انواع پارچه‌های نخی هستند که در این منطقه بافته می‌شوند.

سفالگری: سفالگری در برخی نقاط بیرجند به ویژه در روستای «شاهزیله» بخش خوسف متداول است. در این منطقه انواع وسایل سفالی ساخته می‌شود. سفال این منطقه کاربردی و از نوع بدون لعاب است.

سبدبافی: این هنر هنوز در برخی از روستاهای بیرجند متداول است. در ساخت انواع سبد از ساقه‌های لطیف بید، بادامک، گز و ساقه غلات به ویژه گندم و جو استفاده می‌شود. انواع سبد عبارتند از سبد معمولی، شلغم شوی، گربه تاز، قفس پرندگان، کباره، کالک بیز و ... .

از انواع حرفه‌های دیگر که در بیرجند متداول است می‌توان به جاجیم بافی، گلیم بافی، نمدمالی، زیلوبافی، مسگری، آهنگری، زرگری، دباغی و ... اشاره کرد. همچنین سوزن‌دوزی سنتی، چشمه‌دوزی، آجیده دوزی، ابریشم دوزی، خامه دوزی، ملیله دوزی و قلاب بافی نیز از هنرهای ظریف و رایج این منطقه به شمار می‌رود.

موسیقی

ویژگی موسیقی جنوب خراسان حرکات ریتمیک و نمایشی است. موسیقی در این منطقه به ویژه در شهرستان بیرجند از سابقه‌ای طولانی برخوردار است. این شهرستان دارای رقص‌ها و موسیقی‌های بسیار متنوعی است. ریتم‌های پنج ضربی (سه تایی و دو تایی) متداول در این منطقه دارای ویژگی‌های خاص خود است و در دیگر نقاط ایران مرسوم نیست. در منطقه قهستان و بیرجند ترانه‌ها و آوازهای زیبا و حماسی‌ترین رقص‌ها و آهنگ‌های‌سازی و آوازی رواج دارد.

سازهای محلی بیرجند عبارتند از: دهل، سرنا (ساز)، دایره و نی که معمولا توسط خود نوازندگان ساخته می‌شوند.
برخی قطعات موسیقی ویژه رقص‌های محلی در این منطقه شامل اصیل، ناره ناره، چنشتی، چپ و راست، شیرجه، احوال، سه ضرب و... هستند.

علاوه بر رقص‌های انفرادی، دو نفره و گروهی، رقص‌های دیگری نیز وجود دارد که چون رقصندگان آن‌ها به چوب بازی نیز می‌پردازند، در ردیف «چوب بازی‌ها» به حساب می‌آیند. این رقص‌ها پیچیده و سخت هستند و نیاز به مهارت، تمرین و انعطاف بدن دارد.

آزاد، کنار به خاک، وسط به خاک، پک پک، دست به خواب، پشت و گندم کاری آهنگ‌های ویژه چوب‌بازی این استان هستند.
همچنین عروس کشو (عروس کشان)، محمل، روش (شبیه مارش است)، نصر و جو (نصر و جان)، کوچه باغی، سبزه نمکی، غلام پخش، پیش باز، لالایی، استقبال (خوش آمدگویی) و غیره آهنگ‌های متداول و قدیمی این منطقه هستند.
نوعی دو بیتی‌خوانی موسوم به (فراغی) نیز در این منطقه رواج دارد: روستاییان دایره‌وار دور هم می‌نشینند و هر یک با خواندن دو بیت از اشعار محلی به بیان هجران و فراق خود می‌پردازند. شیوه خواندن یکسان و تکراری است و هر فرد بیت آخر را به گونه‌ای می‌خواند که نفر بعد از لحن خواندن آن می‌فهمد که نوبت اوست و باید فراغی را ادامه دهد.

غذاهای محلی

انواع آش: آش جوش پره ، آش محلی ، آش لخشک ، آش بلغور ترش ، قلیه آش ، ِآش بلغورشیر، آش انار، آش اماج ، آش گوشواره ، آش بورش ، آش دوغه ، آش قیمه.

انواع آبگوشت: آبگوشت بزباش ، آبگوشت کشک ، آبگوشت گندم و آبگوشت بلغور.

انواع اشکنه: اشکنه خنجک ، اشکنه زرشک ، اشکنه تخم مرغی ، اشکنه غوروتی ، اشکنه اوجیج ، اشکنه گوجه ، اشکنه سیب زمینی ، اشکنه آرد بریون ، قلور تروش.

انواع خوراک: خوراک بامیه، خوراک کدوچه بانان برنجی، خوراک سیب و کدوچه، پوره عدس، دوغ گرم، سوپ ذرت، کباب نارنجکی،قاتقاب، پولانی، کم جوش، اماج، چغندر، دنی، قیسی، جوش واره، فله، حلیم، ارزه پلو، پلو زیره، رشته فرنگی پلو.

انواع خورشت: خورشت کنگر، خورشت گوجه فرنگی ، خورشت بامیه ، خورشت کدو حلوایی.

انواع نان: نان پنیر ، نان پستانی ، نان خشکی ، نان ته تغاری ، نان جوین ، نان کوله ، نان روغن جوش ، نان کماچ ، نان جان جانی ، نان گاورسی ، نان سمنو ، نان شلغمی ، نان تاتران ، نان سمبه.

سوغات

به دلیل شرایط مناسب آب و هوایی جنوب خراسان، نود و پنج درصد زعفران ایران و شصت درصد زعفران جهان در این منطقه تولید می شود. علاوه بر زعفران، زرشک، آلو بخارا، عناب، سنجد، بادام کوهی، گردو، کشک سیاه، کشک زرد، کشک زیره ای، قره قروت، برگه هلو و قالی در نقشها ، طرحها و رنگهای متنوع از سوغات بیرجند هستند.